Nhan Dan

Van hoa - Khoa hoc - Xa hoi

Thêi sù

§êi sèng chÝnh trÞ

Kinh tÕ - X· héi

 

T­ liÖu tham kh¶o

Khëi nghÜa Mai Thóc Loan

I. §Êt n­íc ta d­íi ¸ch ®« hé cña Tïy - §­êng

   §Ó cñng cè nÒn trung ­¬ng tËp quyÒn, h¹n chÕ quyÒn hµnh ®Þa ph­¬ng, nhµ Tïy bá ch©u, thu nhá quËn, kh«ng ph©n phong cho t«n thÊt vµ c«ng thÇn, chuyªn dïng quan liªu, ®Æt ra khoa cö. §Êt n­íc ta, tõ B¾c Bé ®Õn Hµ TÜnh cã 4 quËn: Giao ChØ (B¾c Bé, 9 huyÖn, 30.056 hé), Cöu Ch©u, Thanh Hãa, 7 huyÖn, 16.135 hé), NhËt Nam (NghÖ An, Hµ TÜnh, 8 huyÖn, 9.915 hé), Ninh ViÖt (miÒn ®«ng b¾c, vµ Kh©m Ch©u nay thuéc Qu¶ng §«ng, kh«ng râ sè hé cã ®¨ng ký) vµ 3 quËn trªn ®Êt míi chiÕm ®­îc cña Cham Pa (B×nh TrÞ Thiªn, 4.135 hé). TrÞ së quËn Giao ChØ ®­îc dêi vÒ Tèng B×nh (miÒn Hµ Néi) n¨m 607. Tõ thÕ kû 6, 7 vïng Hµ Néi ®· trë thµnh trung t©m ®Êt n­íc ta.

  Nhµ §­êng b·i bá c¸c quËn do Tïy lËp, kh«i phôc l¹i hÖ thèng c¸c ch©u nhá thêi Nam B¾c triÒu. Trïm lªn c¸c ch©u thuéc miÒn ®Êt n­íc ta, n¨m 622 nhµ §­êng lËp Giao Ch©u ®« hé phñ, tíi n¨m 679 ®æi thµnh An Nam ®« hé phñ.

   §Êt "An Nam" gåm 12 ch©u, 59 huyÖn (bao gåm miÒn ®Êt n­íc ta hiÖn nay tõ B¾c Bé ®Õn ®Ìo Ngang vµ mét phÇn phÝa nam c¸c tØnh Qu¶ng §«ng, Qu¶ng T©y). D­íi huyÖn lµ h­¬ng , do Kh©u Hßa chia ®Æt: tiÓu h­¬ng cã tõ 70 - 150 hé, ®¹i h­¬ng cã tõ 160 - 540 hé, tiÓu x· cã tõ 10 - 30 hé, ®¹i x· cã tõ 40 - 60 hé (1). §èi víi miÒn nói, nhµ §­êng ®Æt c¸c "ch©u ky-my" (rµng buéc láng lÎo), do tï tr­ëng miÒn nói cai qu¶n. An Nam ®« hé phñ qu¶n 41 ch©u ky-my, chñ yÕu gåm vïng ViÖt B¾c ngµy nay (vïng c¸c d©n téc Tµy - Nïng). N¨m 791, nhµ §­êng lËp Phong Ch©u ®« ®èc phñ (vïng S¬n T©y, H­ng Hãa cò) kiªm qu¶n c¸c ch©u ky-my miÒn th­îng l­u s«ng Hång (vïng c¸c d©n téc thuéc ng÷ hÖ T©y - Th¸i vµ T¹ng - MiÕn) vµ Hoan Ch©u ®« ®èc phñ (vïng NghÖ TÜnh) kiªm qu¶n c¸c ch©u ky-my miÒn B¾c Tr­êng S¬n gi¸p Lµo (bÊy giê lµ ®Êt Lôc Ch©n L¹p).

   §øng ®Çu mçi ch©u lµ chøc thø sö, ngµy cµng do nhiÒu thñ lÜnh b¶n ®Þa coi gi÷, nhiÒu ng­êi kh¸c "tr­ëng l¹i" chØ huy qu©n ®éi (2). Nã ®¸nh dÊu sù më réng chÝnh quyÒn tõ trong tay bän ®« hé n­íc ngoµi sang tay c¸c ®¹i biÓu cña tÇng líp hµo tr­ëng b¶n ®Þa. §øng ®Çu An Nam ®« hé phñ lµ mét viªn "®« hé" hoÆc "kinh l­îc sø". Th¶ng hoÆc ®· cã ng­êi n­íc ta n¾m gi÷ chøc "phã ®« hé" An Nam. Buæi ®Çu, An Nam trùc thuéc chÝnh quyÒn trung ­¬ng Tr­êng An, nh­ng tõ n¨m 757 trë ®i th× trùc thuéc tiÕt ®é sø LÜnh Nam ë Qu¶ng Ch©u (3) vµ ®Õn nöa cuèi thÕ kû 9 th× An Nam cã chøc tiÕt ®é sø riªng. ThÕ lµ quyÒn lùc chÝnh trÞ trªn miÒn ®Êt n­íc ta ngµy cµng t¸ch khái sù khèng chÕ cña triÒu ®×nh Tr­êng An. NÒn chÝnh trÞ tù chñ vµ quyÒn ®éc lËp d©n téc cña ta, ®­îc x¸c lËp tõ thÕ kû 10 lµ sù ph¸t triÓn tÊt yÕu cña t×nh h×nh chÝnh trÞ cña ®Õ chÕ §­êng nãi chung vµ miÒn ®Êt n­íc ta nãi riªng tõ nöa sau thÕ kû 8 vµ thÕ kû 9 mµ ®Ønh cao lµ cuéc khëi nghÜa nh©n d©n. §Êt An Nam hÇu nh­ kh«ng lóc nµo yªn. Dï nhµ §­êng, n¨m 757, cã ®æi An Nam thµnh TrÊn Nam, t¨ng c­êng b¹o lùc qu©n sù, th× còng kh«ng sao lËt ng­îc ®­îc t×nh thÕ giµnh ®éc lËp cña d©n téc ta, theo víi sù lín m¹nh cña phong trµo nh©n d©n.

   Bän quan l¹i ®« hé ra søc ®¾p lòy x©y thµnh, t¨ng c­êng qu©n phßng thñ ë phñ thµnh Tèng B×nh (Hµ Néi) vµ c¸c ch©u Hoan (NghÖ An, Hµ TÜnh), ¸i (Thanh Hãa)... nh»m chèng ph¸ phong trµo nh©n d©n vµ phßng ngõa c¸c cuéc ®¸nh ph¸ cña c¸c téc l¸ng giÒng.

   ViÖc bãc lét cña nhµ §­êng ë An Nam mµ chóng coi lµ mét "träng trÊn" rÊt nÆng nÒ vµ d­íi nhiÒu h×nh thøc. ChÕ ®é cèng n¹p vÉn lµ thñ ®o¹n bãc lét truyÒn thèng. H»ng n¨m c¸c ch©u huyÖn thuéc An Nam ph¶i nép sèng cho triÒu ®×nh Tr­êng An nhiÒu l©m thæ s¶n quý (ngµ voi, ®åi måi, l«ng tr¶, mËt tr¨n, da c¸, trÇm h­¬ng, vµng b¹c...), nhiÒu s¶n phÈm thñ c«ng (t¬ lôa, sa, the, ®å m©y, b¹ch l¹p...). Cèng phÈm cña mçi ch©u trÞ gi¸ b»ng 50 tÊm lôa. (4)

   Tõ nöa sau thÕ kû 8, ngoµi viÖc bÞ bãc lét nÆng nÒ, l¹i thªm thiªn tai (lôt, h¹n) x¶y ra liªn tiÕp, céng vµo ®ã lµ t×nh tr¹ng chiÕn tranh liªn miªn (víi Nam ChiÕu, Cham Pa, Chµ Vµ, C«n L«n...) khiÕn søc s¶n xuÊt bÞ ph¸ ho¹i nghiªm träng, ®êi sèng nh©n d©n v« cïng c¬ cùc. TÇng líp trªn cña ng­êi ViÖt, ®· giµnh ®­îc quyÒn cai qu¶n nhiÒu vïng réng lín hoÆc ®· giµnh ®­îc nhiÒu chøc vô quan träng ngay trong chÝnh quyÒn ®« hé vµ trong c¸c tæ chøc t«n gi¸o (tù viÖn, ®¹o qu¸n); cã ng­êi (nh­ Kh­¬ng C«ng Phô, ng­êi Thanh Hãa) ®· ®Ëu tiÕn sÜ (lµ häc vÞ cao nhÊt thêi §­êng) vµ lµm quan ë trung nguyªn. Song nãi chung, hä vÉn bÞ chÌn Ðp vµ thËm chÝ bÞ ®µn ¸p. LÖ nhµ §­êng n¨m 845 quy ®Þnh sÜ tö An Nam ®­îc ®­a sang Tr­êng An dù thi khoa tiÕn sÜ kh«ng ®­îc qu¸ 8 ng­êi, thi khoa minh kinh kh«ng ®­îc qu¸ 10 ng­êi (5). NhiÒu viªn t­íng nhµ §­êng kiªm c¶ nghÒ phï thñy, ®¹o sÜ; chóng ®­îc ph¸i sang miÒn ®Êt n­íc ta - trong ®ã tªn tiÕt ®é sø Cao BiÒn lµ ®Çu sá - bµy trß ®i c¸c n¬i t×m c¸c ng«i "®Êt quý", cã Èn tµng "khÝ t­îng ®Õ v­¬ng", ®Ó "yÕm long m¹ch". §ã lµ mét thñ ®o¹n trÊn ¸p tinh thÇn ®éc lËp tù chñ cña d©n ta, gieo r¾c dÞ ®oan r»ng "An Nam" kh«ng cßn lµ ®Êt "®Õ v­¬ng" - cã nghÜa kh«ng thÓ lµ mét n­íc ®éc lËp.

   Nh­ng nh©n d©n ta lµ mét nh©n d©n quËt c­êng, bÊt khuÊt. Ba thÕ kû ®« hé cña nhµ §­êng còng lµ ba thÕ kû ®Êu tranh ngµy cµng m¹nh mÏ cña nh©n d©n ta mµ ®Ønh cao lµ c¸c cuéc khëi nghÜa vò trang. XuÊt hiÖn nhiÒu hµo tr­ëng yªu n­íc, cã uy tÝn, cã thÕ lùc, ngµy cµng cã ý thøc cïng toµn d©n v­¬n lªn giµnh lÊy chñ quyÒn d©n téc. MÆc dï bÞ ph¸ ho¹i vµ k×m h·m, nÒn kinh tÕ d©n téc vÉn tù më lÊy ®­êng ®i.

   Dï v¨n hãa Trung Quèc thêi §­êng ®· cã sù ph¸t triÓn huy hoµng vµ ¶nh h­ëng cña nã ®· lan trµn kh¾p vïng ViÔn §«ng th× nh©n d©n ta, trong ba thÕ kû nµy còng nh­ bao nhiªu thÕ kû tr­íc, bao giê còng tiÕp thu v¨n hãa Trung Quèc (vµ c¸c nÒn v¨n hãa ngo¹i lai kh¸c) trªn nÒn vèn cò cña b¶n th©n céng ®ång ViÖt. Sù giao tiÕp vµ ®an xen v¨n hãa (hay cã ng­êi gäi lµ hiÖn t­îng "v¨n hãa hçn dung") gi÷a ViÖt vµ Hoa, Ên... trªn ®Êt ViÖt ph­¬ng Nam kh«ng bao giê ®¬n thuÇn lµ mét hµnh ®éng vay m­în n« lÖ.

   Thêi §­êng, viÖc häc hµnh thi cö ®· ®­îc thÓ chÕ hãa. Nho häc b¾t ®Çu ph¸t triÓn trë l¹i vµ ®Õn cuèi thêi §­êng, PhËt gi¸o ®· suy vi. Nh­ng ë miÒn ®Êt n­íc ta, Nho häc ch­a thÓ xem lµ thÞnh, tr¸i l¹i PhËt gi¸o l¹i ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ cßn thÞnh ®¹t nhiÒu thÕ kû sau nµy n÷a. Hai dßng ph¸i thiÒn t«ng ®­îc truyÒn b¸ vµo ViÖt Nam thêi thuéc Tïy §­êng.

   Sù thÞnh ®¹t cña ®Õ chÕ §­êng, sù huy hoµng cña v¨n hãa §­êng, chÝnh s¸ch bµnh tr­íng, ©m m­u ®ång hãa, thñ ®o¹n cai trÞ x¶o quyÖt, hµ kh¾c vµ ngu d©n cña bän ®« hé nhµ §­êng vÉn kh«ng lµm cho d©n téc ta bÞ ®ång hãa, nh©n d©n ta bÞ khuÊt phôc. Tr¸i l¹i, trong suèt ba thÕ kû bÞ nhµ §­êng thèng trÞ, nh©n d©n ta kh«ng ngõng næi dËy chèng l¹i ¸ch ¸p bøc nÆng nÒ, sù bãc lét tµn b¹o vµ ®Êu tranh giµnh quyÒn ®éc lËp d©n téc.

II. Khëi nghÜa Lý Tù Tiªn vµ §inh KiÕn (687)

   Theo quy ®Þnh cña nhµ §­êng, nh©n d©n "Di L·o" nép mét nöa sè t« thuÕ theo quy ®Þnh chung. Nh­ng viªn ®« hé L­u Diªn Hùu ®· b¾t nh©n d©n ta nép c¶ sè t« thuÕ. Nh©n lßng c¨m phÉn cña nh©n d©n, Lý Tù Tiªn (kh«ng râ thµnh phÇn xuÊt th©n, tuæi t¸c vµ quª qu¸n) ®· ph¸t ®éng mét cuéc khëi nghÜa lín vµo n¨m 687.

   L­u Diªn Hùu ®em qu©n ®µn ¸p, giÕt h¹i Lý Tù Tiªn. Nh­ng c¸c thñ lÜnh nghÜa qu©n kh¸c nh­ §inh KiÕn, T­ ThËn tiÕp tôc chØ huy cuéc khëi nghÜa. NghÜa qu©n tiÕn v©y phñ thµnh Tèng B×nh (Hµ Néi). Lò quan qu©n ®« hé ë trong phñ thµnh kh«ng chèng cù næi, chØ ®¾p lòy cÇm cù, chê qu©n cøu viÖn. NghÜa qu©n tiÕn c«ng ph¸ tan thµnh Tèng B×nh, giÕt chÕt L­u Diªn Hùu.

   Nh­ng viÖn binh cña nhµ §­êng do viªn t­ m· QuÕ Ch©u lµ Tµo HuyÒn TÜnh vµ viªn ®« ®èc Qu¶ng Ch©u lµ Phïng Nguyªn Th­êng chØ huy ®· å ¹t theo hai ®­êng thñy bé kÐo sang. C¸c thñ lÜnh §inh KiÕn, T­ ThËn bÞ giÕt h¹i. NghÜa qu©n tan r·. Lóc Êy lµ thêi Vò HËu thèng trÞ, nhµ §­êng cßn m¹nh. Lùc l­îng ta cßn ®ang x©y dùng, ch­a ®ñ søc giµnh th¾ng lîi.

III. Khëi nghÜa Mai Thóc Loan

   Mai Thóc Loan - sö nhµ §­êng cßn gäi lµ Mai HuyÒn Thµnh - quª ë Mai Phô ("gß hä Mai", tªn n«m lµ KÎ Mám), mét lµng chuyªn lµm muèi ë miÒn ven biÓn Th¹ch Hµ tØnh Hµ TÜnh ngµy nay, lóc bÊy giê gi¸p giíi víi ®Êt Ch¨m ë bªn kia d¶i nói Nam Giíi. Kh«ng râ cha, «ng theo hä mÑ. Sau mÑ «ng dêi nhµ lªn ë vïng Ngäc Trõng (huyÖn Nam §µn ngµy nay). Mai Thóc Loan nhµ nghÌo, ph¶i lµm nghÒ kiÕm cñi råi ®i ë ®î cho nhµ giµu, ch¨n tr©u, cµy ruéng. ¤ng rÊt kháe vµ s¸ng d¹, ng­êi ®en tròi, næi tiÕng giái vËt c¶ mét vïng.

   Còng nh­ mäi ng­êi d©n ®Êt ViÖt, Mai Thóc Loan ph¶i ®i phu (trªn giÊy tê quy ®Þnh, nh©n ®inh chÞu lùc dÞch cho nhµ n­íc mét n¨m 20-50 ngµy), quanh n¨m phôc dÞch vÊt v¶ cho bän ®« hé nhµ §­êng.

   ë Nam §µn, cßn truyÒn l¹i mét bµi h¸t chÇu v¨n kÓ téi bän ®« hé nhµ §­êng, v¹ch râ nçi thèng khæ cña nh©n d©n. Quan l¹i, qu©n lÝnh nhµ §­êng vÒ lµng ®¸nh ®Ëp d©n, v¬ vÐt t¬ lôa, tiÒn thãc, b¾t d©n nép cèng v¶i qu¶, b¾t phu:

Nhí khi néi thuéc §­êng triÒu,
Giang s¬n cè quèc nhiÒu ®iÒu ghª gai
S©u qu¶ v¶i v× ai v¹ch l¸,
Ngùa hång trÇn kÓ ®· hÐo hon...

   N¨m 722, Mai Thóc Loan kªu gäi nh÷ng ng­êi d©n phu ®· cïng «ng ph¶i ®i g¸nh v¶i qu¶ nép cèng cho bän quan l¹i nhµ §­êng, næi dËy khëi nghÜa. Hµng tr¨m ng­êi cña c¸c ph­êng s¨n quanh vïng vµ sau ®ã, nh©n tµi kh¾p c¸c ch©u Hoan, DiÔn, ¸i (Thanh NghÖ TÜnh) còng ®Õn tô tËp d­íi cê nghÜa. ThÕ lùc nghÜa qu©n dÇn dÇn thªm m¹nh. Sö nhµ §­êng chÐp r»ng Mai Thóc Loan ®· liªn kÕt d©n chóng 32 ch©u (6).

   Mai Thóc Loan lîi dông ®Þa thÕ vïng Sa Nam x©y dùng c¨n cø chèng giÆc.

   §Êy lµ vïng rõng nói rËm r¹p n»m c¹nh s«ng Lam ë khóc hiÓm s©u. ¤ng lÊy VÖ S¬n lµm trung t©m, ®ãng ®¹i b¶n doanh cña nghÜa qu©n. Däc bê s«ng Lam, nghÜa qu©n ®¾p mét chiÕn lòy dµi h¬n ngh×n mÐt. §Êy lµ thµnh V¹n An næi tiÕng, cã nói §ôn (Hïng S¬n) lµm chç dùa; phÝa trong nói lµ d¶i thung lòng réng vµi chôc mÉu, dïng lµm n¬i tr÷ l­¬ng thùc, vò khÝ; phÝa ngoµi nói, cã nhiÒu ®ån tr¹i ®ãng ë c¹nh s­ên; chung quanh nói, s«ng Lam v©y bäc nh­ con hµo thiªn nhiªn. Bao quanh khu trung t©m (VÖ S¬n), nghÜa qu©n x©y dùng mét hÖ thèng ®ån tr¹i n­¬ng tùa lÉn nhau: BiÓu S¬n (h×nh qu¶ bÇu) b¶o vÖ c¸nh t¶, Liªu S¬n b¶o vÖ mÆt tr­íc, Ngäc §¸i S¬n (h×nh ®ai ngäc) c¹nh thµnh V¹n An, lµ ®ån tæng chØ huy, thèng lÜnh c¶ hai ®¹o qu©n thñy bé.

   Mai Thóc Loan x­ng ®Õ vµ ®ãng ®« ë thµnh V¹n An. Sö gäi «ng lµ Mai H¾c §Õ (Vua ®en hä Mai). §Êy lµ sù b¸c bá ngang tµng quyÒn thèng trÞ cña ®Õ chÕ §­êng trªn miÒn ®Êt n­íc ta, vµo gi÷a lóc ®Õ chÕ §­êng ®¹t ®Õn ®é cùc thÞnh d­íi thêi HuyÒn T«ng (§­êng Minh Hoµng).

   Ng­êi ViÖt miÒn xu«i còng nh­ tï tr­ëng vµ d©n chóng miÒn nói thuéc c¸c "ch©u ky-my" cña Hoan Ch©u ®« ®èc phñ ®Òu nhiÖt liÖt h­ëng øng cuéc khëi nghÜa. Mai H¾c §Õ cßn cö ng­êi ®i giao thiÖp, liªn kÕt víi n­íc Ch¨m-pa ë phÝa nam, Ch©n L¹p ë phÝa t©y vµ c¶ n­íc Kim L©n (Malaysia hiÖn nay) (7) ®Ó cã thªm lùc l­îng chèng nhµ §­êng.

   Tõ V¹n An, cã mét sè qu©n tõ c¸c n­íc thuéc b¸n ®¶o §«ng D­¬ng gióp søc, nghÜa qu©n tiÕn ra b¾c, tiÕn c«ng phñ thµnh Tèng B×nh (Hµ Néi). BÌ lò ®« hé Quang Së Kh¸ch, tr­íc khÝ thÕ ngót trêi cña cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc cña ng­êi ViÖt, ®· bá thµnh, ch¹y th¸o th©n vÒ n­íc. §Êt n­íc ®­îc gi¶i phãng, nh©n d©n kh¾p n¬i n« nøc theo Mai H¾c §Õ, lùc l­îng nghÜa qu©n ph¸t triÓn tíi hµng chôc v¹n ng­êi (Sö nhµ §­êng chÐp lµ 40 v¹n!).

   Nh­ng lóc nµy nhµ §­êng cßn m¹nh. Vua §­êng cö tªn t­íng nanh vuèt D­¬ng T­ Hóc, ®em 10 v¹n qu©n cïng Quang Së Kh¸ch tiÕn sang ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa.

   Sau nhiÒu trËn ®¸nh khèc liÖt, tõ l­u vùc s«ng Hång ®Õn l­u vùc s«ng Lam, cuèi cïng Mai H¾c §Õ thÊt trËn, nghÜa qu©n tan vì, mét bé phËn rót vµo rõng (8).

   Qu©n x©m l­îc vµ chinh phôc nhµ §­êng tiÕn hµnh tµn s¸t nh©n d©n rÊt d· man, chÊt x¸c qu©n ®¾p thµnh gß cao ®Ó ghi c«ng chinh phôc, ®Ò cao uy thÕ "thiªn triÒu", r¨n ®e nh©n d©n ta. Téi ¸c cña giÆc còng ngµy cµng chång chÊt cao lªn m·i.

   Nh©n d©n ta ®êi ®êi nhí ¬n Mai H¾c §Õ, lËp ®Òn thê «ng ë trªn nói VÖ S¬n vµ trong thung lòng Hïng S¬n. Mét bµi th¬ ch÷ H¸n cßn ghi trong Tiªn ch©n b¸o huÊn t©n kinh ®Ó ë ®Òn, ca tông c«ng ®øc «ng nh­ sau (t¹m dÞch):

Hïng cø ch©u Hoan ®Êt mét vïng,
V¹n An thµnh lòy khãi h­¬ng x«ng.
Bèn ph­¬ng Mai §Õ lõng uy ®øc,
Tr¨m trËn Lý §­êng phôc vâ c«ng.
Lam Thñy tr¨ng in, t¨m ng¹c lÆn,
Hïng S¬n giã lÆng, khãi lang kh«ng.
§­êng ®i cèng v¶i tõ ®©y døt,
D©n n­íc ®êi ®êi h­ëng phóc chung.

   T­¬ng truyÒn tõ sau cuéc khëi nghÜa lín lao nµy, nhµ §­êng kh«ng d¸m b¾t nh©n d©n ta nép cèng v¶i qu¶ h»ng n¨m n÷a.

Chó thÝch:

(1) ThËt ra, ®©y còng chØ lµ sù quy ®Þnh trªn giÊy tê. Theo thèng kª cña T©n §­êng th­, nhµ §­êng chØ kiÓm so¸t vµ thu t« thuÕ ®­îc 56.878 hé ë An Nam (so víi 143.643 hé ë 3 quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam thêi thuéc H¸n). Thêi tiÕt ®é sø Cao BiÒn (865), nhµ §­êng còng chØ tæ chøc vµ qu¶n lý ®­îc 159 h­¬ng thuéc An Nam, kh«ng hÒ n¾m ®­îc x· vµ c¸c xãm lµng cña ng­êi ViÖt. NhiÒu thñ lÜnh ng­êi ViÖt cai qu¶n nh÷ng vïng t­¬ng ®èi lín, tõ vµi tr¨m tíi vµi ngh×n hé n«ng d©n "®inh khÈu, thuÕ m¸ nhiÒu ngang mét quËn" (§­êng th­) kh«ng chÞu sù kiÓm so¸t trùc tiÕp cña chÝnh quyÒn ®« hé. Nh÷ng thñ lÜnh nµy cã "thæ qu©n", "gia binh" riªng.

(2) T­ M· Quang. Tù trÞ th«ng gi¸m, q.250.

(3) §­êng héi yÕu q.78.

(4) §ç Hùu, Th«ng ®iÓn q.6.

(5) An Nam chÝ l­îc, q.16 (T¹p ký).

(6) Cöu §­êng th­ q.8.181 (chÐp lµ Mai HuyÒn Thµnh).

(7) T©n §­êng th­ q.5. 207.

(8) HiÖn nay ë thung lòng H­ng S¬n (Ró §ôn) cßn l¨ng mé cha con Mai H¾c §Õ. Theo truyÒn thuyÕt d©n gian sau khi Mai H¾c §Õ bÞ bÖnh mÊt ë trong rõng, con «ng nèi ng«i mét thêi gian, tøc lµ Mai ThiÕu §Õ.


Thêi sù  §êi sèng chÝnh trÞ  Kinh tÕ - X· héi  V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang