T×nh h×nh v¨n hãa -
x· héi trªn ®Êt ViÖt Tríc khi bÞ ®Õ chÕ Trung Hoa x©m chiÕm vµ biÕn thµnh quËn huyÖn, x· héi ViÖt cæ - trªn nÒn t¶ng nghÒ n«ng trång lóa níc ph¸t triÓn ë miÒn ch©u thæ s«ng Hång - ®· cã sù ph©n biÖt giµu nghÌo, ph©n hãa ®¼ng cÊp - d©n vµ quý téc - vµ ®· h×nh thµnh nh÷ng h×nh th¸i tiÒn nhµ níc vµ nhµ níc s¬ khai dùa trªn chÕ ®é thñ lÜnh ®Þa ph¬ng - L¹c tíng - trong ®ã nh÷ng thñ lÜnh cã uy quyÒn vµ thÕ lùc lín nhÊt ®· xng vua - vua Hïng, vua Thôc - vµ ®· cã xu híng khèng chÕ nh÷ng miÒn ®Êt ®ai réng lín t¹o thµnh níc - níc V¨n Lang, níc ¢u L¹c. Tõ khi ¢u L¹c bÞ TriÖu §µ vµ sau ®ã bÞ nhµ H¸n chinh phôc, ®Êt níc ta ®· dÇn dÇn bÞ l«i cuèn vµo quü ®¹o cña ®Õ chÕ Trung Hoa vµ trë thµnh mét miÒn "ngo¹i ®Þa", ë ngo¹i vi cña ®Õ chÕ ®ã, trë thµnh nh÷ng ch©u, nh÷ng quËn cùc nam thuéc miÒn nhiÖt ®íi Èm cña mét ®Õ chÕ réng lín, cêng thÞnh ë miÒn §«ng ¸. Tæ tiªn ta ®· "mÊt níc". BÊy giê kh«ng cßn mét níc ViÖt cæ ®¹i, vµ nÕu nãi theo Engels th× bÊy giê d©n ViÖt cæ kh«ng cßn cã "mét hµnh ®éng ®éc lËp trong lÞch sö". Tõ ®Çu C«ng nguyªn trë ®i, nÒn v¨n minh §«ng S¬n - mµ sîi d©y liªn kÕt nhµ níc ¢u L¹c víi thiÕt chÕ x· héi lµ chÕ ®é L¹c tíng - ®· bÞ gi¶i thÓ cÊu tróc. Nh÷ng "m¶nh vôn" cña nÒn v¨n minh nµy cïng víi c¸i "thÇn th¸i §«ng S¬n" cña nã tuy kh«ng bÞ mÊt ®i nhng, mét mÆt ®· hßa tan vµo nÒn v¨n hãa d©n gian cña c¸c xãm lµng ViÖt cæ - vµ c¸c thµnh phÇn téc ngêi kh¸c cña miÒn §«ng D¬ng vµ §«ng Nam ¸ - vµ mÆt kh¸c ®· vµ sÏ g¸ l¾p víi nh÷ng thÓ chÕ v¨n hãa, v¨n minh ngo¹i sinh tíi tõ phÝa Trung Hoa, Ên §é... ®Ó dÇn dÇn t¹o nªn mét s¾c th¸i v¨n hãa - v¨n minh míi mµ ngêi ta thêng gäi - cã lÏ kh«ng ®îc ®óng l¾m - lµ v¨n hãa - v¨n minh H¸n - ViÖt vµ ViÖt - H¸n. §ã lµ mét sù ®øt g·y cña truyÒn thèng - truyÒn thèng §«ng S¬n, truyÒn thèng ViÖt cæ - mét sù ®øt ®o¹n trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc cña lÞch sö ViÖt Nam. Sù ®øt ®o¹n lÞch sö Êy dÉn tíi nh÷ng ®æi thay - cã thÓ lµ chËm ch¹p nhng ®Çy bi kÞch - cña x· héi vµ v¨n hãa. 1. VÒ mÆt x· héi Tõ thÕ kû thø 1 ®Õn thÕ kû thø 6, søc s¶n xuÊt dùa vµo n«ng d©n c¸c xãm lµng víi nhiÒu n«ng cô vµ dông cô b»ng s¾t, tre, gç ®¸, tuy bÞ k×m h·m nhiÒu song còng dÇn dÇn ph¸t triÓn. Râ rµng s¶n xuÊt vËt chÊt cña x· héi ViÖt Nam ë c¸i thêi gäi lµ "B¾c thuéc" "néi thuéc" mang tÝnh chÊt ®èi kh¸ng. Mçi bíc tiÕn trong sù ph¸t triÓn s¶n xuÊt mua ®îc b»ng nh÷ng hy sinh vµ ®au khæ v« tËn cña nh©n d©n lao ®éng. ¸ch thèng trÞ ®Æc biÖt nÆng nÒ mét khi thµnh phÇn chñ chèt cña tÇng líp thèng trÞ l¹i lµ nh÷ng phÇn tö ngo¹i téc. ChÝnh s¸ch b¾t d©n thu lîm s¶n phÈm quý trªn rõng, díi biÓn ®Ó lµm ®å cèng phÈm, chÝnh s¸ch ®éc quyÒn muèi, s¾t - do ®ã mµ mua rÎ b¸n ®¾t, cíp ®o¹t tµi s¶n cña nh©n d©n, chÝnh s¸ch t« thuÕ nhµ níc nÆng nÒ, b¾t thî khÐo sang trung nguyªn, chÝnh s¸ch h¶i quan hµ kh¾c... hÕt triÒu ®¹i nµy sang triÒu ®¹i kh¸c ®· lµm cho nh©n d©n ta ®ãi khæ, lu vong, n«ng nghiÖp ®×nh ®èn, c«ng th¬ng nghiÖp còng kh«ng thÓ ph¸t triÓn m¹nh... Cïng chÞu chung ¸ch ¸p bøc bãc lét víi nh©n d©n lao ®éng Trung Quèc, nh©n d©n "Giao ChØ" bÞ xem lµ "Man Di" cho nªn cßn ph¶i chÞu ®ùng chÝnh s¸ch ph©n biÖt Hoa - Di víi t©m ®Þa s«-vanh ®¹i d©n téc cña bän quan l¹i Trung Hoa. Cã lÏ kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn mµ ë ®êi Lu Tèng (thÕ kû 5), khi Lý Trêng Nh©n khëi nghÜa, «ng ®· giÕt s¹ch c¶ "nh÷ng ngêi lu ngô tõ ph¬ng B¾c sang" (nh÷ng ngêi Trung Quèc) (Xem truyÖn Tõ Viªn trong Tèng th). Ph¶i ch¨ng ngoµi nh÷ng lý do kinh tÕ, chÝnh trÞ..., ®iÒu ®ã cßn ph¶n ¸nh sù ph¶n øng chñng téc, mét c¸ch v« thøc, cña ngêi ViÖt cæ? Ngoµi ra, trong mét níc ®éc lËp, tuy nh©n d©n vÉn bÞ bãc lét, ¸p bøc tµn khèc nhng khèi lîng s¶n phÈm thÆng d vÉn ®îc gi÷ l¹i ë trong néi bé níc ®ã. Díi thêi B¾c thuéc, hÇu hÕt nh÷ng tµi nguyªn, nh÷ng s¶n phÈm quý cña ch©u Giao; ch©u b¸u, vµng b¹c, ngäc ngµ... ®· bÞ v¾t kiÖt vµ chuyÓn vÒ miÒn néi ®Þa Trung Quèc. H»ng n¨m, cèng phÈm cña ch©u Giao nép cho triÒu ®×nh Trêng An, L¹c D¬ng hay KiÕn NghiÖp chë k×n k×n vÒ B¾c; nh÷ng viªn quan H¸n téc sang Giao Ch©u v¬ vÐt cña c¶i, ®Õn khi ®Çy tói tham liÒn xin ®æi vÒ miÒn trung nguyªn, ®em theo bao nhiªu cña b¸u tÝch lòy ®îc ë Giao Ch©u. Cho nªn, ngay nh nhËn xÐt cña mét vµi viªn quan Trung Quèc, c¸i xø Giao Ch©u "kh«ng g× kh«ng cã" Êy, kinh qua ¸p bøc bãc lét cña ngo¹i téc ®· nhiÒu phen trë thµnh kiÖt quÖ. §ã lµ mÆt k×m h·m to lín cña nÒn thèng trÞ Trung Quèc ®èi víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ - x· héi, v¨n hãa Ch©u Giao. Nh÷ng quan hÖ lÖ thuéc bao trïm suèt thêi kú thèng trÞ cña Trung Hoa lµ quan hÖ gi÷a nh©n d©n lao ®éng níc ta (n«ng d©n, thî thñ c«ng...) víi chÝnh quyÒn thèng trÞ níc ngoµi. Sau khi bÞ chinh phôc, vÒ danh nghÜa, d©n ViÖt nhÊt lo¹t bÞ coi lµ "thÇn d©n" cña hoµng ®Õ H¸n, ®Êt ruéng ch©u Giao nhÊt lo¹t bÞ coi lµ thuéc quyÒn së h÷u tèi cao cña nhµ níc H¸n téc. Ngêi d©n cµy cÊy ruéng c«ng cña c¸c xãm lµng ph¶i nép t« ®ãng thuÕ, chÞu lao dÞch víi chÝnh quyÒn thèng trÞ. Hä lµ lùc lîng s¶n xuÊt chÝnh cña x· héi, sö cò gäi hä lµ "d©n", "bÇn d©n"... T« nép theo ruéng, còng cã khi chÝnh quyÒn ®« hé dùa vµo nh©n ®inh - qua qu¶n lý hé khÈu - mµ thu t«. ThuÕ (®iÖu) nép theo hé, thêng lµ nép v¶i lôa. Tuy nhiªn, dï tõ thêi M· ViÖn, chÕ ®é L¹c tíng ®· bÞ xãa bá vµ chÝnh quyÒn ®« hé ®· n¾m gi÷ ®îc cÊp huyÖn nhng nã vÉn kh«ng khèng chÕ næi c¬ së h¹ tÇng cña x· héi ViÖt cæ lµ nh÷ng xãm lµng. Lµng vÉn lµ nh÷ng "bÇu trêi riªng" cña ngêi ViÖt. Trªn ý nghÜa ®ã, ta cã thÓ nãi r»ng: Ngêi ViÖt mÊt níc nhng kh«ng mÊt lµng. ChÝnh sö Trung Quèc ph¶i thõa nhËn r»ng nh÷ng thñ lÜnh ("cõ sóy") ngêi ViÖt vÉn "hïng cø ë h¬ng th«n"(1). Tõ nh÷ng thñ lÜnh lín t¬ng ®èi ®éc lËp thêi tríc B¾c thuéc, hä ®· hãa th©n thµnh tÇng líp hµo trëng ®Þa ph¬ng t¬ng ®èi nhá h¬n nhng còng n¨ng ®éng h¬n. ChÝnh quyÒn thèng trÞ ph¶i dïng chÝnh s¸ch "rµng buéc", ban chøc tíc cho hä ®Ó qua hä mµ ¸p bøc bãc lét nh©n d©n. Trong t×nh h×nh ®ã, chñ tr¬ng cña chÝnh quyÒn ®« hé lµ "tïy nhiÒu Ýt mµ thu tµi vËt", "tïy ®Êt ®ã s¶n xuÊt vËt g× th× t¹m thêi thu lÊy thuÕ khãa vËt ®ã, kh«ng cã phÐp t¾c luËt lÖ cè ®Þnh"(2), "t« ruéng, thuÕ hé chØ lÊy ®Ó ®ñ cung biÖn" (cho quan l¹i vµ qu©n sÜ) cßn c¨n b¶n lµ thu cèng phÈm. Trªn thùc tÕ, cha kÓ cèng phÈm, t« thuÕ ch©u Giao ®· rÊt nÆng khiÕn "tr¨m hä x¸c x¬"(3), nhiÒu n¨m, nhiÒu thêi n«ng d©n ph¸ s¶n. Cuèi thÕ kû 2 ®· xuÊt hiÖn nh÷ng "d©n lu t¸n", thÕ kû 6 còng xuÊt hiÖn rÊt ®«ng "d©n vong mÖnh" tøc lµ nh÷ng n«ng d©n ph¸ s¶n, lu vong. Do kh«ng n¾m ®îc c¬ së bªn díi cña x· héi, nhµ H¸n chñ tr¬ng muèn gi÷ ®îc c¸c ®Êt ®ai míi chiÕm th× ph¶i thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®ån ®iÒn, dêi téi nh©n, d©n nghÌo ngêi H¸n xuèng ë lÉn víi ngêi ViÖt, x©m chiÕm vµ khai ph¸ ruéng ®Êt, lËp ®ån ®iÒn. Nh©m Diªn b¾t d©n khÈn ruéng, gi¶m bít qu©n lÝnh, b¾t hä cµy ruéng c«ng, nép t« cho chÝnh quyÒn. M· ViÖn "lËp Êp tr¹i", ®Ó mét sè tíng sÜ vµ binh lÝnh ë l¹i Giao ChØ lµm ruéng (gäi lµ "M· lu d©n" - d©n lu ngô hä M·). §ån ®iÒn ®êi Ng« cã ®Æt chøc "®iÓn n«ng ®« óy" vµ "®« óy" ®Ó cai trÞ. §ån ®iÒn lµ mét lo¹i ruéng c«ng, gäi lµ ruéng quèc khè, do chÝnh quyÒn trùc tiÕp qu¶n lý. Ngêi lao ®éng ViÖt hay ViÖt gèc Hoa bÞ trãi buéc vµo ®ån ®iÒn, trë thµnh mét thø n«ng n« cña chÝnh quyÒn ®« hé. Do cèng phó, t« thuÕ nÆng nÒ, do chiÕn tranh vµ thiªn tai ph¸ ho¹i mïa mµng, do ruéng ®Êt c«ng dÇn dÇn bÞ bän quan l¹i ®« hé vµ hµo trëng ®Þa ph¬ng x©m ®o¹t, nhiÒu d©n lµng ngêi ViÖt bÞ ph¸ s¶n, ph¶i b¸n m×nh hoÆc b¸n vî ®î con cho c¸c nhµ quyÒn quý Hoa ViÖt lµm n« tú. Mét sè kh¸c r¬i xuèng ®Þa vÞ n«ng d©n lÖ thuéc, trë thµnh thuéc h¹ cho bän quan l¹i hay hµo trëng ®Þa ph¬ng, ph¶i cµy ruéng vµ ®i lÝnh cho chóng. Sö cò gäi hä lµ bé khóc, ®iÒn kh¸ch, thùc kh¸ch, gia binh... Nh÷ng ngêi nµy kh«ng cã tªn trong sæ hé khÈu cña chÝnh quyÒn ®« hé vµ chÞu sù n« dÞch vµ cìng chÕ siªu kinh tÕ trùc tiÕp cña quan l¹i ®« hé vµ hµo trëng ®Þa ph¬ng. Nh vËy lµ bªn c¹nh sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c lµng xãm ViÖt cæ mang tÝnh chÊt Ýt nhiÒu tù trÞ, ®· xuÊt hiÖn mét sè nhá ®ån ®iÒn cña chÝnh quyÒn ®« hé, mét sè tr¹i Êp trÊn cña bän quan l¹i, ®Þa chñ gèc H¸n ë l¹i níc ta "sinh c¬ lËp nghiÖp" cïng mét sè thÞ trÊn vµ xãm lµng ngêi Hoa. Mét hiÖn tîng x· héi rÊt quan träng x¶y ra trong thêi B¾c thuéc lµ nh÷ng trµo lu di d©n tõ ph¬ng B¾c xuèng miÒn ®Êt níc ta. T¸c ®éng cña nh÷ng trµo lu di c ®ã ®èi víi x· héi ViÖt cæ ë Giao Ch©u ra sao? Bän quý téc sÜ ®¹i phu Trung Quèc tþ n¹n sang Giao ChØ, mét sè sau trë vÒ Trung Quèc nhng mét sè ®· ®Þnh c l©u dµi ë Giao ChØ. ViÖc "®Þnh c" g¾n liÒn víi viÖc lËp nghiÖp". Ph©n sè sÜ phu di c sang Giao ChØ cñng cè thªm c¬ së cho chÝnh quyÒn thèng trÞ ë Giao Ch©u vµ ®Èy m¹nh xu híng H¸n hãa ®Êt ViÖt. Sè ®«ng bän chóng gia nhËp bé m¸y quan liªu thuéc quèc. SÜ phu Trung Quèc sang Giao ChØ ®· quan liªu hãa. TÇng líp hµo trëng ®Þa ph¬ng ngêi ViÖt h¼n vÉn dùa trªn c¬ së ruéng ®Êt c«ng h÷u cña c¸c vïng c¸c xãm lµng vµ thao tóng viÖc ph©n phèi ruéng ®Êt vµ hoa lîi ruéng ®Êt c«ng Êy mµ bãc lét nh©n d©n. Sö Trung Quèc kh«ng nãi ®Õn viÖc hä cã nhiÒu ruéng ®Êt hay kh«ng, chØ nãi r»ng hä giÇu cã vÒ tr©u bß, trèng ®ång, ch©u b¸u, n« tú vµ hïng cø ë h¬ng th«n. Hä cã ¶nh hëng kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi lín trong nh©n d©n c¸c xãm lµng ViÖt cæ. Tõ thÕ kû 2, mét sè ngêi ViÖt (nh Lý TiÕn, Lý CÇm, Tr¬ng Träng...) xuÊt th©n tõ tÇng líp trªn cña x· héi ®îc ®i häc ch÷ H¸n trong c¸c nhµ trêng cña bän ®« hé më vµ ®îc bæ lµm quan l¹i h¹ cÊp, c¸ biÖt còng ®îc bæ lµm th¸i thó, thø sö... Nh×n chung, tÇng líp hµo trëng ®Þa ph¬ng ngêi ViÖt bÞ lÊn hiÕp vÒ kinh tÕ vµ chÌn Ðp vÒ chÝnh trÞ. Hä kh«ng ®îc gi÷ nh÷ng chøc vô cao träng chÝnh quyÒn. §Æc biÖt tõ cuèi ®êi §«ng H¸n vµ nhÊt lµ thêi Nam TriÒu, chÕ ®é sÜ téc thÞnh hµnh, viÖc lµm quan ph¶i xÐt theo dßng dâi, tÇng líp trªn cña ngêi ViÖt cµng khã ®îc lµm quan to. Bëi vËy hä cã nhiÒu m©u thuÉn víi bän quan l¹i vµ chÝnh quyÒn ®« hé Trung Hoa. ChÞu ¶nh hëng m¹nh mÏ cña phong trµo nh©n d©n chèng chÝnh s¸ch ®ång hãa cña kÎ ngo¹i x©m, tÇng líp hµo trëng ®Þa ph¬ng ngêi ViÖt cã tinh thÇn d©n téc m¹nh mÏ. Vai trß lÞch sö cña hä lµ l·nh ®¹o phong trµo nh©n d©n vïng lªn quËt ®æ chÝnh quyÒn ®« hé, giµnh l¹i quyÒn ®éc lËp, tù chñ. 2. VÒ mÆt v¨n hãa Tõ trong c¸c xãm lµng ViÖt cæ, tæ tiªn ta thêi B¾c thuéc vÉn b¶o tån vµ ph¸t huy c¸i vèn liÕng v¨n hãa b¶n ®Þa, néi sinh tÝch lòy ®îc qua hµng ngh×n n¨m tríc. §µnh r»ng trong suèt thêi kú dµi ®»ng ®½ng ®ã, nh©n d©n ta ph¶i sèng c¶nh "chim lång c¸ chËu" trong mét c¬ cÊu v¨n minh ngo¹i lai. Nhng x· héi bao giê còng lµ x· héi cña nh©n d©n, nh©n d©n vÉn, trong m«i mét trêng sinh th¸i cô thÓ vµ quen thuéc, kh«ng ngõng ®Êu tranh ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ v¨n hãa. BÊt cø lùc lîng x· héi nµo, bÊt cø b¹o lùc chÝnh trÞ nµo còng kh«ng ng¨n c¶n ®îc sù ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n hãa, tù më lÊy ®êng ®i. Dï téi ¸c cña bän ®« hé Trung Quèc ®èi víi nh©n d©n ta trong thêi B¾c thuéc to lín thÕ nµo ch¨ng n÷a, nã còng lµ "c«ng cô v« ý thøc cña lÞch sö (Marx) trong khi t¹o ra mét sè ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn cho sù chuyÓn biÕn cña x· héi, v¨n hãa ViÖt Nam, cho qu¸ tr×nh giao tiÕp, ®an xen vµ hçn dung v¨n hãa ViÖt - H¸n (cïng c¸c thµnh tè v¨n hãa ngo¹i sinh kh¸c). NÐt h»ng xuyªn cña v¨n hãa ViÖt Nam lµ sù "kh«ng chèi tõ" viÖc tiÕp thu tiªu hãa vµ lµm chñ nh÷ng ¶nh hëng v¨n hãa cña níc ngoµi. Trong thêi kú B¾c thuéc, sù tiÕp xóc gi÷a hai khèi H¸n téc vµ ViÖt téc lÏ cè nhiªn kh«ng thÓ nãi lµ ®»m th¾m. Giao tiÕp v¨n hãa ViÖt - H¸n khi ®ã chñ yÕu diÔn ra díi h×nh thøc cìng bøc. Tuy vËy ngay díi chÕ ®é cã ¸p bøc vµ bãc lét, cã thèng trÞ vµ bÞ trÞ, trªn quan hÖ gi÷a c¸c céng ®ång téc ngêi, chóng ta còng nªn ph©n biÖt con ®êng cña bän thèng trÞ vµ con ®êng cña nh©n d©n ®«i bªn. NÒn v¨n hãa Trung Hoa ®êi H¸n vµ tiÕp sau, lµ nÒn v¨n hãa tiÒn tiÕn ë ph¬ng §«ng, tiÒn tiÕn trong mäi lÜnh vùc, kü thuËt s¶n xuÊt còng nh tæ chøc x· héi vµ t duy, v¨n nghÖ... Ngêi s¸ng t¹o nªn nh÷ng thµnh tùu to lín vÒ kü thuËt, v¨n hãa cña níc Trung Hoa lµ nh©n d©n lao ®éng vµ nh÷ng nhµ trÝ thøc. Qua con ®êng giao lu v¨n hãa, qua trµo lu di c cña mét ph©n sè sÜ phu vµ bÇn d©n H¸n téc xuèng Giao ChØ, trªn trêng kú lÞch sö chÞu ¶nh hëng cña mét ®Õ chÕ lín vµ t¹m thêi (c¸i t¹m thêi nhiÒu thÕ kû cña lÞch sö!) n»m trong ph¹m vi cña ®Õ chÕ Êy, nh©n d©n ta ®· vay mîn kh¸ nhiÒu vèn liÕng cña nh©n d©n Trung Quèc vÒ v¨n hãa vËt chÊt còng nh vÒ v¨n hãa x· héi vµ v¨n hãa tinh thÇn. §Êt níc ta tuy rÊt xa miÒn néi ®Þa Trung Quèc (miÒn "trung nguyªn") nhng, tõ mét d¶i Trêng Giang trë vÒ nam, ®ång b»ng s«ng NhÞ lµ mét miÒn ch©u thæ réng lín vµ ph× nhiªu vµo lo¹i nhÊt. Nã thu hót nhiÒu ngêi Trung Quèc xuèng sinh sèng vµ lËp nghiÖp ë Giao ChØ. Nã t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho sù x©m nhËp cña nh÷ng thiÕt bÞ vËt chÊt vµ kü thuËt còng nh cña nh÷ng thiÕt chÕ x· héi - v¨n hãa H¸n téc vµo x· héi ViÖt cæ". Kü thuËt s¾t - thÐp - gang, kü thuËt cµy bõa b»ng tr©u bß tõ c«ng nguyªn ®îc c¶i tiÕn vµ ph¸t triÓn; kü thuËt lµm vên (kiÓu B¾c Bé), kü thuËt bãn "ph©n b¾c", c¸i guång níc, c¸i qu¹t hßm (qu¹t kh¸ch), kü thuËt lµm giÊy, lµm ®å sµnh sø tr¸ng men... vµ mét sè thµnh qu¶ v¨n hãa vËt chÊt kh¸c lµ do nh©n d©n ta tiÕp thu ®îc tõ phÝa Trung Quèc ®Ó lµm giµu thªm nÒn v¨n hãa kü thuËt n«ng nghiÖp nhiÖt ®íi ph¬ng Nam. V¨n minh Trung Hoa cßn ®ãng vai trß chuyÓn t¶i nhiÒu thµnh tùu v¨n hãa B¸ch ViÖt ë Giang Nam xuèng miÒn ®Êt ¢u ViÖt - L¹c ViÖt nh n«ng lÞch miÒn Kinh Së, kü thuËt lµm t¬ng, cÊt rîu g¹o, kü thuËt thuéc da, ®å s¬n, ®å sø - gèm, giÊy dã Giang Nam... Nhng kh«ng nªn chØ nh×n nhËn mét c¸ch gi¶n ®¬n r»ng, trµo lu truyÒn b¸ v¨n minh chØ ch¶y theo mét chiÒu tõ B¾c xuèng Nam. C¸ch nh×n nh vËy lµ kh«ng ®óng víi sù thùc vµ kh«ng c«ng b»ng. NhiÒu thµnh qu¶ v¨n hãa vËt chÊt cña nh©n d©n ta ®· ®îc truyÒn sang miÒn néi ®Þa Trung Quèc, nhÊt lµ miÒn Giang Nam: kü thuËt trång lóa hai vô, trång khoai lang, trång b«ng, kü thuËt lµm ®êng mÝa, mét sè dîc th¶o (ý dÜ, ®Ëu khÊu), nhiÒu s¶n phÈm thñ c«ng nh v¶i c¸t b¸, ®å kh¶m xµ cõ... Tµi hoa cña hµng ngµn thî thñ c«ng ngêi ViÖt bÞ b¾t vÒ KiÕn NghiÖp, mÆc dï díi h×nh thøc lao dÞch, còng gãp phÇn x©y dùng nÒn v¨n hãa miÒn néi ®Þa Trung Quèc. MÆt kh¸c, trong bèi c¶nh v¨n hãa §«ng - Nam ¸, víi vÞ trÝ ®Þa lý thuËn lîi vµ tµi nguyªn phong phó cña m×nh, Ch©u Giao cßn cã quan hÖ trao ®æi kinh tÕ v¨n hãa víi nhiÒu níc miÒn biÓn ph¬ng Nam, víi Ên §é, Ba T vµ qua ®ã, víi miÒn Trung vµ Trung CËn §«ng, do ®ã v¨n hãa ViÖt cæ còng hÊp thô mét sè thµnh tùu v¨n hãa c¸c níc ®ã. NhiÒu c©y trång ë ViÖt Nam nh mÝt, b«ng, mÝa, c©y hoa nhµi, hoa bãng níc... lµ cã gèc g¸c tõ nh÷ng miÒn ®ã còng nh kü thuËt lµm h¬ng liÖu, kü thuËt thñy tinh pha lª... Cha nãi ®Õn ¶nh hëng to lín nhiÒu mÆt cña ®¹o PhËt mµ díi ®©y sÏ ®Ò cËp ®Õn. Ch©u Giao lµ mét c¸i cÇu chuyÓn t¶i v¨n hãa §«ng - Nam ¸, Ên §é vµ ph¬ng T©y xa x«i h¬n, vµo miÒn néi ®Þa Trung Quèc, lµm giµu cã h¬n lªn v¨n minh Trung Hoa. Ch©u Giao vµ b¸n ®¶o §«ng D¬ng nãi chung, ®ãng vai trß trung gian cña sù giao lu v¨n hãa gi÷a Ên §é vµ Trung Quèc, gi÷a §«ng vµ T©y. Trªn c¬ së mét vèn liÕng v¨n hãa b¶n ®Þa v÷ng ch¾c, sù hÊp thô c¸c yÕu tè v¨n hãa §«ng - Nam ¸, Ên §é (Nam ¸), Trung ¸, vµ T©y ¸... cã t¸c dông trung hßa nh÷ng ¶nh hëng to lín cña Trung Hoa khiÕn cho v¨n hãa ViÖt cæ thêi B¾c thuéc vÉn mang tÝnh chÊt ®éc ®¸o, ®Æc thï, kh¸c vµ vÉn cã thÓ ph©n biÖt ®îc víi v¨n hãa Trung Hoa vµ vÉn d¸ng duyªn, mÒm m¹i h¬n trong s¾c th¸i hßa ®ång v¨n hãa. §iÒu ®¸ng tù hµo lµ ë chç, trong khi chÞu ¶nh hëng cña nh÷ng quèc gia vµ nh÷ng nÒn v¨n minh lín nh Trung Quèc, Ên §é vµ mÆc dÇu sù giao lu v¨n hãa víi Trung Quèc tiÕn hµnh díi h×nh thøc cìng bøc, nh©n d©n ta ®· biÕt "d©n téc hãa" nh÷ng yÕu tè vay mîn. Nh©n d©n ta ®· biÕt biÕn nh÷ng cña c¶i ®i vay thµnh tµi s¶n cña d©n téc ®Æng båi dìng, x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ vµ v¨n hãa d©n téc. Ngay trong khi vay mîn, nh©n d©n ta vÉn thÓ hiÖn ®îc tinh thÇn s¸ng t¹o. VÒ v¨n hãa vËt chÊt ch¼ng h¹n, tõ chç tiÕp thu ®îc kü thuËt lµm giÊy cña Trung Quèc, nh©n d©n ta ®· biÕt t×m tßi, khai th¸c nguyªn liÖu ®Þa ph¬ng (gç trÇm, rªu biÓn) ®Ó chÕ t¸c nh÷ng lo¹i giÊy tèt, chÊt lîng cã phÇn h¬n giÊy s¶n xuÊt ë miÒn néi ®Þa Trung Hoa. Trong khi chÞu ¶nh hëng cña kü thuËt gèm sø Trung Quèc, ta vÉn s¶n xuÊt ra c¸c mÆt hµng ®éc ®¸o nh xanh hai quai (Trung Quèc chØ cã ch¶o), èng nhæ, b×nh con tiÖn cã ®Çu voi, b×nh gèm cã n¹m h¹t ®¸ ë chung quanh cæ tùa nh lo¹i "iang" cña ®ång bµo M¬-n«ng gÇn ®©y. Chñ thÓ mang truyÒn thèng v¨n hãa ngµn xa vµ s¸ng t¹o nÒn v¨n hãa míi trong khi kh«ng ngõng hÊp thu vµ héi nhËp nh÷ng yÕu tè v¨n hãa ngo¹i sinh lµ ngêi ViÖt cæ. §Êu tranh v¨n hãa, tríc tiªn lµ sù ®Êu tranh thêng xuyªn chèng ©m mu ®ång hãa cña kÎ thï ®Ó b¶o tån nßi gièng ViÖt. NÕu d©n b¶n ®Þa vïng ®ång b»ng Ch©u Giang sau nhiÒu thÕ kû ®· biÕn thµnh ngêi Hoa Qu¶ng Ch©u (Qu¶ng §«ng) th× ngêi ViÖt cæ vïng lu vùc s«ng Hång tuy bÞ B¾c thuéc mµ kh«ng bÞ H¸n hãa. Sù ph©n ®«i Giao Ch©u vµo gi÷a thÕ kû 3 thµnh Qu¶ng Ch©u néi ®Þa vµ Giao Ch©u ngo¹i ®Þa lµ cã lý do s©u xa nh vËy. Cho ®Õn ®Çu c«ng nguyªn, chñ thÓ téc ngêi trªn ®Êt ¢u L¹c cò vÉn lµ L¹c ViÖt - T©y ¢u (¢u ViÖt). Tõ sau c«ng nguyªn trë ®i, tuy d©n ch©u Giao bÞ gäi lµ Giao Ch©u Di, lµ Man Di, Lý L·o... th× ®Õn thÕ kû 6, víi danh hiÖu "ViÖt V¬ng" cña TriÖu Quang Phôc, d©n ta vÉn tù ý thøc thªm mét kh¸i niÖm n÷a lµ ngêi Nam - ®Ó ph©n biÖt víi ngêi B¾c (chø kh«ng hÒ cã "ngêi Trung Quèc" trong t©m thøc ViÖt cæ). Tõ L¹c ViÖt, ¢u ViÖt ®Õn ViÖt vµ Nam ë thÕ kû 6 (vµ tiÕp tôc sau ®ã), tr¶i nhiÒu thÕ kû ë n¬i ®©y, trªn ®Êt Giao Ch©u nµy, ®· diÔn ra mét qu¸ tr×nh hßa trén, dung hîp nhiÒu téc ngêi - mµ chñ yÕu lµ sù dung hîp ViÖt cæ - H¸n vÒ c¸c ph¬ng diÖn nh©n chñng, v¨n hãa, x· héi, song ph¬ng híng chñ yÕu lµ ViÖt hãa (ngîc víi vïng Qu¶ng Ch©u, ë ®Êy còng cã sù dung hîp ViÖt - H¸n song ph¬ng híng chñ yÕu lµ H¸n hãa). Khi kÎ ®Þch å ¹t kÐo qu©n xuèng x©m chiÕm ®Êt ®ai, ®µn ¸p tµn b¹o nh©n d©n ta th× ®¹i bé phËn ngêi ViÖt cæ ®· kh«ng rêi bá n¬i ch«n rau c¾t rèn cña m×nh mµ ®i di t¶n, tr¸i l¹i vÉn kiªn tr× b¸m ®Êt b¸m lµng, b¸m ch¾c ®Þa bµn sinh tô vµ d©n téc mµ ®Êu tranh ®Ó sinh tån vµ ph¸t triÓn. BiÓu hiÖn râ rÖt cña sù b¶o tån gièng nßi vµ v¨n hãa ViÖt ®Æng chèng ®ång hãa lµ sù b¶o tån tiÕng ViÖt, tiÕng mÑ ®Î, tiÕng nãi cña d©n téc. TiÕng nãi lµ mét thµnh tùu v¨n hãa, lµ mét thµnh phÇn cña v¨n hãa. TiÕng ViÖt thuéc nhãm ng«n ng÷ ®îc x¸c lËp tõ xa ë miÒn §«ng-Nam ¸ vµ ®iÒu ®ã chøng tá c¸i gèc tÝch l©u ®êi, b¶n ®Þa cña d©n téc ta trªn d¶i ®Êt nµy. Khi bÞ ®Õ chÕ Trung Hoa chinh phôc vµ kiÓm so¸t chÆt chÏ, tiÕng H¸n - vµ ch÷ H¸n - ®îc du nhËp å ¹t vµo níc ta. Song nã kh«ng thÓ tiªu diÖt ®îc tiÕng ViÖt bëi lý do rÊt gi¶n ®¬n lµ chØ mét líp ngêi thuéc tÇng líp trªn häc nã. Nh©n d©n lao ®éng trong c¸c xãm lµng ViÖt cæ vÉn sèng theo c¸ch sèng riªng cña m×nh, cho nªn hä duy tr× tiÕng nãi cña tæ tiªn, tiÕng nãi biÓu hiÖn cuéc sèng vµ t©m hån ngêi ViÖt. Cè nhiªn, díi ¸ch thèng trÞ l©u n¨m cña ngêi ngoµi, trong cuéc sèng ®· x¶y ra nh÷ng biÕn ®æi vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, ®· n¶y sinh nh÷ng nhu cÇu míi. Cho nªn tiÕng ViÖt còng ph¶i biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn. Tr¶i nhiÒu thÕ kû, tiÕng ViÖt ph¸t triÓn ngµy cµng xa víi tr¹ng th¸i ban ®Çu cña nã. Nã ®· hÊp thu nhiÒu yÕu tè ng«n ng÷ H¸n. TiÕng ViÖt cã nhiÒu tõ gèc H¸n. Ngêi ta thÊy nh÷ng tõ gèc H¸n ngay c¶ trong vèn tõ vÞ c¬ b¶n vµ trong c¸c h tõ. Nhng nh©n d©n ta ®· hÊp thu ¶nh hëng H¸n ng÷ mét c¸ch ®éc ®¸o, s¸ng t¹o, ®· ViÖt hãa nh÷ng tõ ng÷ Êy b»ng c¸ch dïng, c¸ch ®äc, t¹o thµnh mét líp tõ míi mµ sau nµy ta gäi lµ tõ H¸n ViÖt (Cã mét qu¸ tr×nh ngîc l¹i, nhiÒu tõ ViÖt ®îc héi nhËp vµo H¸n ng÷ vµ t¹o nªn mét líp tõ ViÖt - H¸n; sÏ lµ mét ®iÒu lý thó nÕu c¸c nhµ nghiªn cøu ng«n ng÷ häc lÞch sö ®i s©u vµo ®Ò tµi nµy). Tríc vµ trong thêi B¾c thuéc, tiÕng ViÖt còng tiÕp thu nhiÒu ¶nh hëng cña ng«n ng÷ M· Lai, T¹ng - MiÕn, vµ nhÊt lµ Ên §é (c¸c tõ chØ c©y trång nh mÝt, nhµi..., vµ ®Æc biÖt lµ c¸c tõ ng÷ thuéc vÒ PhËt gi¸o nh bôt, bå ®Ò, bå t¸t, phï ®å, chïa, th¸p, t¨ng giµ...). §iÒu ®ã khiÕn vèn tõ tiÕng ViÖt thªm phong phó. Tõ thêi Hïng V¬ng, ®· cã mét nÒn phong hãa riªng cña ngêi ViÖt cæ tuy cßn gi¶n dÞ, chÊt ph¸c. Bän ®« hé cè søc ®a vµo x· héi ViÖt cæ nhiÒu thø lÔ gi¸o Trung Hoa (chñ yÕu lµ lÔ gi¸o cña ®¹o Nho). Nh÷ng c¸i Êy nhÊt ®Þnh cã ¶nh hëng ®Õn phong hãa ViÖt Nam. §ã lµ ®iÒu kh«ng tr¸nh khái. Vµ nh©n d©n ta cã kh¶ n¨ng thÝch øng v« h¹n víi mäi lo¹i t×nh thÕ trong khi nh÷ng truyÒn thèng d©n téc vµ d©n gian cña nÒn phong hãa ViÖt Nam vÉn ®îc gi÷ g×n vµ ph¸t triÓn. NÕu mét mÆt lÔ gi¸o Trung Hoa Ýt nhiÒu ®· t¨ng cêng sù ¸p chÕ trong gia ®×nh vµ cñng cè chÕ ®é phô quyÒn (tõ ®Çu c«ng nguyªn trë vÒ tríc, tÝnh chÊt phô quyÒn trong gia ®×nh ViÖt cæ cßn mê nh¹t) th× mÆt kh¸c nã kh«ng thÓ ng¨n c¶n ®îc sù cñng cè ë mét møc nhÊt ®Þnh nh÷ng truyÒn thèng tÝch cùc cña x· héi lµng xãm cña ta, vÝ nh lßng t«n kÝnh vµ biÕt ¬n ®èi víi cha mÑ tæ tiªn (cã ý kiÕn cho r»ng sù thê cóng tæ tiªn n¶y sinh ë khu vùc §«ng-Nam ¸ tríc khi Nho gi¸o ®îc truyÒn b¸ tíi miÒn nµy). Mµ ®èi víi d©n téc ta th× nh÷ng tæ tiªn ®îc biÕt ¬n h¬n hÕt lµ ngêi ®· cã c«ng dùng níc vµ gi÷ níc. BÊt chÊp sù ng¨n chÆn, cÊm ®o¸n cña bän ®« hé, c¸c ®Òn thê vua Hïng, vua Thôc, T¶n Viªn, Hai Bµ Trng vµ c¸c n÷ tíng, Bµ TriÖu... vÉn ®îc d©n ta x©y dùng. NÐt ®Æc biÖt, lµ lßng t«n träng phô n÷ cña phong hãa ViÖt cæ. LÔ gi¸o Trung Hoa cã ®Æc trng lµ sù khinh miÖt phô n÷, cè søc th¾t chÆt hä vµo cç xe "tam tßng" "tø ®øc" nhng vÉn kh«ng ng¨n c¶n ®îc truyÒn thèng dòng c¶m ®¸nh giÆc - vµ l·nh ®¹o nh©n d©n ®¸nh giÆc - cña Bµ Trng, Bµ TriÖu... Vai trß cña phô n÷ trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi vÉn ®îc ®Ò cao. Cïng víi phong tôc dïng trèng ®ång, nhiÒu tôc lÖ cæ truyÒn kh¸c vÉn ®îc gi÷ v÷ng nh tôc c¹o tãc hay bói tãc, x¨m m×nh, ch«n cÊt ngêi chÕt trong quan tµi h×nh thuyÒn hay th©n c©y khoÐt rçng, tôc nhuém r¨ng, ¨n trÇu cau... Theo Nam Ch©u b¸t quËn chi vµ Nam ph¬ng th¶o méc tr¹ng; ngêi Nam khi cíi xin hoÆc tiÕp ®·i kh¸ch khøa tríc hÕt lµ dïng trÇu cau; nÕu khi gÆp nhau mµ kh«ng mêi trÇu, ngêi ta sÏ giËn. Phong tôc ®Æc s¾c ®ã râ rµng lµ mét trong nh÷ng phong tôc cæ nhÊt vµ ®îc duy tr× xuyªn suèt thêi chèng B¾c thuéc. Tõ thêi H¸n, nÒn v¨n häc nghÖ thuËt Trung Quèc ®· ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao vµ cã ¶nh hëng lín ë vïng §«ng ¸. NÒn v¨n häc nghÖ thuËt Êy còng dÇn dÇn ®îc du nhËp vµo ta. Do du nhËp b»ng con ®êng n« dÞch, víi môc ®Ých n« dÞch, nªn møc ®é truyÒn b¸ còng chËm vµ møc ®é tiÕp thu cña ta còng h¹n chÕ nhiÒu. Nhng dï sao nã còng ®Ó l¹i mét dÊu Ên nµo ®ã trªn sù ph¸t triÓn cña nÒn v¨n hãa ViÖt. Thêi V¨n Lang, ¢u L¹c, ta cha cã mét nÒn v¨n häc chÝnh thøc vµ thµnh v¨n, tuy vÉn cã mét ®êi sèng v¨n hãa kh¸ cao. NÐt ®Æc trng cña nã lµ v¨n hãa ng«n tõ (chø kh«ng ph¶i lµ ch÷ nghÜa s¸ch vë) víi ph¬ng thøc th«ng tin truyÒn miÖng. NÒn v¨n nghÖ d©n gian cña chóng ta kh¸ giµu cã vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn díi d¹ng c¸c huyÒn tho¹i, huyÒn tÝch hay ca dao, tôc ng÷. Theo Giao Ch©u ký, ë xãm lµng trÎ môc ®ång vÉn ngåi trªn lng tr©u thæi s¸o vµ h¸t c¸c bµi ®ång dao cña ngêi ViÖt. Cuéc sèng cña n«ng d©n cßn bÞ h¹n chÕ trong khu«n khæ xãm lµng, vïng ®Þa ph¬ng, víi nh÷ng ®iÒu kiÖn du nhËp nÒn v¨n häc nghÖ thuËt Trung Quèc ®· cã mét t¸c dông tÝch cùc nhÊt ®Þnh ®èi víi ®êi sèng v¨n hãa ViÖt Nam, nhÊt lµ ë mét sè trung t©m trÊn trÞ vµ bu«n b¸n tËp trung nh Luy L©u, Long Biªn v.v... Cho ®Õn mét hai thÕ kû sau c«ng nguyªn, v¨n hãa §«ng S¬n vµ nghÖ thuËt §«ng S¬n vÉn tiÕp tôc tån t¹i tuy ®ang trªn ®µ suy tho¸i m¹nh. VÒ ©m nh¹c, bªn c¹nh mét sè nh¹c cô cã chÞu ¶nh hëng Trung Hoa nh kh¸nh, chu«ng... chÞu ¶nh hëng Ên §é vµ Trung ¸ nh trèng c¬m, hå cÇm, vÉn tån t¹i nh÷ng dông cô ®éc ®¸o cña nÒn nh¹c ViÖt nh trèng, khÌn, cång, chiªng... PhÇn cèt lâi cña v¨n hãa tinh thÇn, lµ t tëng mµ ngµy tríc thêng biÓu hiÖn chñ yÕu díi h×nh thøc t«n gi¸o, tÝn ngìng... Phong tôc tËp qu¸n thêi c¸c vua Hïng dùng níc nh×n chung cßn thuÇn hËu, chÊt ph¸c. §ã lµ phong hãa vµ tÝn ngìng cña mét c d©n sèng trong khung c¶nh ªm ®Òm cña mét nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp lóa níc ®ang ph¸t triÓn. Phong hãa Giao ChØ cho ®Õn ®Çu c«ng nguyªn cßn rÊt kh¸c víi v¨n minh H¸n. Víi mäi giäng v¨n kú thÞ chñng téc, kú thÞ Hoa - Di, c¸c t¸c gi¶ TiÒn H¸n th, HËu H¸n th còng ®· thõa nhËn nh vËy. Th cña Hoµi Nam V¬ng Lu An göi H¸n Vò §Õ nãi r»ng: "D©n ViÖt lµ d©n c¹o tãc, vÏ m×nh, kh«ng thÓ lÊy ph¸p ®é cña níc ®éi mò mang ®ai (Trung Hoa) mµ trÞ ®îc. Tõ thêi Tam §¹i (H¹, Th¬ng, Chu) thÞnh trÞ, ®Êt Hå, ®Êt ViÖt kh«ng theo chÝnh sãc (lÞch cña Trung Quèc)". T¸c gi¶ H¸n th th× nãi d©n Giao ChØ "kh«ng biÕt ®¹o cha - con" (cha con cïng t¾m mét s«ng), "chØ theo d©m hiÕu, kh«ng biÖt ®¹o vî chång" (h«n nh©n trai g¸i tù do, t×m hiÓu qua héi mïa), "kh«ng theo lÔ gi¸o Trung Quèc" v.v... Trong bèi c¶nh tÝn ngìng vµ v¨n hãa Êy, tõ ®Çu c«ng nguyªn c¸c luång t tëng t«n gi¸o lín cña Trung Quèc, Ên §é ®· ®îc mang vµo ®Êt Giao ChØ: ®¹o Nho, ®¹o L·o, ®¹o PhËt. Ngay tõ thêi T©y H¸n, trong chõng mùc nhÊt ®Þnh, "LÔ gi¸o" Nho ®· b¾t ®Çu th©m nhËp vµo x· héi ViÖt cæ ®Ó lµm c«ng cô n« dÞch nh©n d©n ta vÒ t tëng vµ tinh thÇn. Bän ®« hé më trêng ë Giao Ch©u vµ truyÒn b¸ Nho gi¸o lµ chØ nh»m ®µo t¹o mét sè quan l¹i h¹ cÊp phôc vô cho chÝnh quyÒn ®« hé. Nh÷ng ngêi häc ë nh÷ng häc hiÖu t¹i c¸c trung t©m ch©u trÞ, quËn trÞ Giao Ch©u (Luy L©u, Long Biªn, T Phè, C Phong...) lµ con em bän quan l¹i ®« hé, sÜ phu H¸n téc ë Giao Ch©u vµ con em tÇng líp trªn (hµo trëng) ngêi ViÖt. Tuy nhiªn, sè ngêi häc bÞ h¹n chÕ, sè häc xong ®îc tuyÓn dông cµng Ýt h¬n. §Õn khi SÜ NhiÕp - vµo ®êi H¸n m¹t - lµm th¸i thó ë Giao ChØ th× Nho gi¸o vµ viÖc häc Nho ®îc phæ biÕn réng r·i h¬n tríc trong tÇng líp quý téc thèng trÞ ë Giao Ch©u. Kinh Xu©n thu lµ cuèn Sö nhµ Chu, ®îc ®Æc biÖt ®Ò cao trong sè s¸ch kinh ®iÓn cña Nho gia. Xu©n thu chñ tr¬ng t«n qu©n, ®¹i thèng nhÊt, nã rÊt phï hîp víi chÝnh s¸ch ®« hé cña nhµ H¸n, nh»m b¾t chíc Man Di ph¶i quy phôc Trung Quèc. Nho gia qu¸ ®Ò cao SÜ NhiÕp, t«n SÜ NhiÕp lµ "Nam giao häc tæ" («ng tæ viÖc häc ë câi Nam)! Sù thùc, Nho gi¸o vµ H¸n häc b¾t ®Çu c¾m rÔ t¹i Giao Ch©u tõ TÝch quang, Nh©m Diªn ®Çu thÕ kû 1 ®· ph¸t triÓn kh¸ trong thÕ kû 2 vµ ®Õn cuèi thÕ kû nµy th× häc phong ë Luy L©u ®· cã thÓ gäi lµ thÞnh ®¹t. Víi H¸n häc, ch÷ H¸n ®ãng vai trß chuyªn chë c¸c tri thøc kh«ng nh÷ng chØ lµ Nho mµ cßn lµ c¶ L·o, PhËt... t¹i Giao Ch©u. Nh vËy, trong nh÷ng chõng mùc nµo ®ã, Nho gi¸o, t tëng vµ v¨n hãa Trung Hoa Ýt nhiÒu ®· th©m nhËp vµo x· héi ViÖt. Nhng Nho gi¸o còng nh toµn bé hÖ t tëng vµ v¨n häc Trung Hoa nãi chung kh«ng thÓ xem lµ ®· thÞnh hµnh ë trªn ®Êt ViÖt. Sè ngêi ViÖt ®îc häc hµnh, ®ç ®¹t ch¼ng cã lµ bao. Râ rµng kÎ thèng trÞ ngo¹i téc ch¶ bao giê nhiÖt t©m ph¸t triÓn viÖc häc hµnh ë thuéc quèc. V¶ l¹i viÖc truyÒn b¸ Nho gi¸o vµo ®Êt ViÖt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn chÝnh trÞ ®« hé nhÊt ®Þnh vÊp ph¶i sù chèng ®èi (chèng hçn dung v¨n hãa) cña ngêi ViÖt vµ kh«ng thÓ ph¸t triÓn mét c¸ch thuËn lîi ®îc. Nã chØ ph¸t triÓn ë mét vµi trung t©m ch©u trÞ, quËn trÞ. §¹o gi¸o còng lµ mét luång t tëng vµ tÝn ngìng tõ Trung Quèc truyÒn b¸ vµo miÒn ®Êt níc ta, vÒ thêi gai cã thÓ muén h¬n nhng ®é loang vµ ®é thÊm th× réng h¬n vµ s©u h¬n. §¹o gi¸o thÇn tiªn vµo níc ta chØ h¹n chÕ ë tÇng líp trªn, quan l¹i ®« hé. Nh÷ng h×nh tîng s¬ nguyªn cña L¹c Long Qu©n, Chö §ång Tö, T¶n Viªn, S¬n Tinh, Phï §æng Thiªn V¬ng... ®Òu dÇn dÇn bÞ §¹o gi¸o hãa vµ ThÇn tiªn hãa. §¹o gi¸o phï thñy tõ cuèi thÕ kû 2 còng truyÒn b¸ m¹nh mÏ vµo níc ta vµ ®· hßa quyÖn víi nh÷ng ®Òn miÕu, tÝn ngìng d©n gian ViÖt cæ truyÒn. Phong trµo khëi nghÜa n«ng d©n Trung Quèc díi mÇu s¾c §¹o gi¸o phï thñy ®· nhiÒu lÇn t¸c ®éng tíi phong trµo khëi nghÜa chèng ®« hé cña nh©n d©n ta ë cuèi thÕ kû 2 (cã d ®¶ng Hoµng c©n ho¹t ®éng ë Giao ChØ), cuèi thÕ kû 4, ®Çu thÕ kû 5... (Xem phÇn khëi nghÜa nh©n d©n cña ch¬ng nµy). PhËt gi¸o tõ Ên §é truyÒn b¸ vµo ®Êt ViÖt vµ Trung Quèc - råi tõ Trung Quèc truyÒn déi sang ®Êt níc ta - tõ rÊt sím, vµo kho¶ng mét hai thÕ kû ®Çu c«ng nguyªn. §¹o PhËt (Buddha, tiÕng Ên lµ "Gi¸c ngé") ph¸t sinh vµo thÕ kû 6 - 5 tríc c«ng nguyªn ë miÒn B¾c Ên §é, trong v¬ng quèc Kapilavasttu gÇn biªn giíi Nepal. §¹o PhËt ph¶n ¸nh lßng bÊt b×nh cña quÇn chóng ®èi víi chÕ ®é ®¼ng cÊp hµ kh¾c vµ quyÒn uy ®éc ®o¸n cña ®¼ng cÊp thèng trÞ Bµ-la-m«n. Ngêi s¸ng lËp ®¹o PhËt tøc lµ ®øc ThÝch-ca M©u-ni (Cakya Mauni) dßng dâi quý téc, con vua (th¸i tö). N¨m sinh ®øc ThÝch-ca cã nhiÒu thuyÕt kh¸c nhau, giíi PhËt gi¸o thÕ giíi hiÖn nay phæ biÕn lÊy n¨m 624 tríc CN lµm n¨m ®¶n sinh ®øc PhËt. Gèc tÝch ®¹o PhËt ë níc ta ®îc ®Ò cËp tíi trong s¸ch ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc (cha râ t¸c gi¶, cã thÓ lµ cña nhiÒu vÞ s nèi tiÕp nhau biªn so¹n, tõ cuèi thÕ kû 11 ®Õn ®Çu thÕ kû 13 (4). §Ó tr¶ lêi c©u hái cña th¸i hËu Linh Nh©n (û Lan) nhµ Lý vÒ ®¹o PhËt tíi xø ta tõ ®êi nµo, thiÒn s TrÝ Kh«ng (Th«ng BiÖn quèc s) tr¶ lêi r»ng: "§Õn ®êi Lu H¸n, M· §»ng ®em ®¹o PhËt truyÒn vµo Trung Quèc, råi §¹t-ma l¹i ®em truyÒn b¸ ë níc L¬ng vµo níc Ngôy. §Õn khi dßng Thiªn Thai thµnh lËp th× sù truyÒn gi¸o rÊt thÞnh. Dßng Êy gäi lµ Gi¸o T«ng. Sau l¹i cã thªm dßng Tµo Khª ®îc t«n chØ cña PhËt vµ lµm s¸ng tá thªm t«n chØ ®ã. Dßng Êy gäi lµ ThiÒn T«ng. Hai dßng Êy vµo níc ta ®· l©u. Dßng Gi¸o T«ng th× M©u B¸c vµ Khang-t¨ng-héi lµ ®Çu tiªn. Dßng ThiÒn th× cã T×-ni-®a-lu-chi lËp ra tiÒn ph¸i vµ V«-ng«n-th«ng lËp ra hËu ph¸i" (5). S TrÝ Kh«ng l¹i dÉn lêi s §µm Thiªn tr¶ lêi Tïy V¨n §Õ: "Xø Giao Ch©u cã ®êng th«ng sang Thiªn Tróc. PhËt gi¸o vµo Trung Quèc, cha phæ cËp ®Õn Giang §«ng mµ xø Êy ®· x©y ë Liªn (Luy) L©u h¬n hai m¬i b¶o th¸p, ®é ®îc h¬n 500 vÞ t¨ng vµ dÞch ®îc 15 bé kinh råi. ThÕ lµ xø Êy theo ®¹o PhËt tríc ta. BÊy giê cã c¸c vÞ s Ma-la-k×-vùc, Khang-t¨ng-héi, Chi-c¬ng-l¬ng vµ M©u B¸c ®Õn ë ®ã truyÒn ®¹o" (6). Lêi s Th«ng BiÖn kÓ trªn cã mét vµi sai lÇm chi tiÕt song «ng ®· dÉn ra nh÷ng chøng cø ch¾c ch¾n tá r»ng t¹i Luy L©u (ThuËn Thµnh, B¾c Ninh) ë ®Êt níc ta vµo cuèi thÕ kû thø 2 ®· cã mét trung t©m PhËt gi¸o phån thÞnh vµ quan träng råi. Cã thÓ ®¹o PhËt ®· du nhËp vµo níc ta trong thÕ kû ®Çu cña c«ng nguyªn. ë ®êi H¸n, cã 3 trung t©m PhËt gi¸o lµ trung t©m L¹c D¬ng ë Hµ Nam (kinh ®« nhµ HËu H¸n), trung t©m Bµnh Thµnh ë Giang T«, thuéc h¹ lu Trêng Giang vµ trung t©m Luy L©u ë miÒn ®Êt níc ta. Trung t©m PhËt gi¸o Luy L©u cã thÓ thµnh lËp sím h¬n c¸c trung t©m Bµnh Thµnh vµ L¹c D¬ng. Trung t©m Luy L©u cã thÓ lµ mét c¨n cø vµ bµn ®¹p cho PhËt gi¸o ®i s©u vµo miÒn néi ®Þa Trung Quèc. S §µm Thiªn cã lý khi cho r»ng Giao Ch©u theo ®¹o PhËt tríc miÒn Giang §«ng cña Trung Quèc. Giao Ch©u ë s¸t ngay c¸c níc chÞu ¶nh hëng v¨n minh Ên §é vµ sö dông Ph¹n ng÷, l¹i gÇn gòi víi v¨n minh Trung Hoa vµ ë ®©y ®· dïng ch÷ H¸n. Giao Ch©u thuËn lîi c¶ vÒ mÆt ®Þa lý vµ ng«n ng÷ v¨n tù cho sù truyÒn b¸ PhËt gi¸o tõ Ên §é vµo Trung Hoa. Nh phÇn trªn ®· nãi, h»ng n¨m ®Òu cã thuyÒn chë cèng phÈm tõ Giao Ch©u lªn miÒn h¹ lu Trêng Giang råi tõ ®ã, cèng phÈm míi ®îc vËn chuyÓn tiÕp vÒ L¹c D¬ng. Ch¾c r»ng c¸c t¨ng sÜ Ên §é ®· dõng nghØ mét thêi gian ë Luy L©u, häc tiÕng vµ ch÷ H¸n, t×m hiÓu t×nh h×nh chÝnh trÞ, v¨n hãa Trung Hoa råi míi theo thuyÒn bu«n vµ thuyÒn chë cèng phÈm ®i tiÕp lªn miÒn B¾c. VËy trung t©m Luy L©u cã thÓ ®îc h×nh thµnh do sù viÕng th¨m cña nh÷ng th¬ng nh©n vµ t¨ng sÜ Ên §é theo thuyÒn mµ tíi b»ng ®êng biÓn vµ ®êng s«ng. Trong c¸c chuyÕn ®i xa h»ng n¨m vÒ ph¬ng §«ng t×m mua h¬ng liÖu, quÕ, tiªu, ngµ voi, vµng ngäc... c¸c th¬ng thuyÒn Ên thêng ®Æt bµn thê ®øc Bå T¸t Quan ThÕ ¢m (Avalokitesvara) vµ ®øc Nhiªn §¨ng (Dipankara) ®îc næi tiÕng lµ nh÷ng vÞ che chë cho thñy thñ ®îc an lµnh ngoµi biÓn kh¬i. Còng trong c¸c chuyÕn ®i nµy, nh»m môc ®Ých cÇu nguyÖn vµ cóng dêng tam b¶o, th¬ng nh©n thêng thØnh theo th¬ng thuyÒn mét sè vÞ t¨ng sÜ. Theo sö s¸ch Trung Quèc, bÊy giê ë Giao Ch©u, ngoµi c¸c chïa th¸p thê PhËt, cßn nhiÒu ®Òn thê kh¸c cña tÝn ngìng d©n gian ViÖt bÞ g¸n chung lµ "d©m tõ". §iÒu ®ã chøng tá tÝn ngìng cæ truyÒn cña ngêi ViÖt vÉn ®Ëm ®µ trªn ®Êt Giao Ch©u. Trªn ®Êt ViÖt, c¸c t«n gi¸o, c¸c luång t tëng tõ nhiÒu ng¶ truyÒn b¸ vµo ta ®· cã khuynh híng x©m nhËp lÉn nhau vµ ®Òu cã nh÷ng mÆt tiªu cùc còng nh nh÷ng khÝa c¹nh tÝch cùc nhÊt ®Þnh. Vµ ®iÒu quan träng lµ kh«ng mét t«n gi¸o nµo cã thÓ t¹o nªn ®îc ë ta sù cuång tÝn, nã lµ c¸i mÇm chia rÏ d©n téc rÊt tai h¹i. Lßng khoan dung vÒ t«n gi¸o lµ mét ®øc tÝnh truyÒn thèng cña nh©n d©n ta. * Ghi chó (1) Ngôy Trng, Tïy th, Thùc hãa chÝ. (2) Ngôy Trng, Tïy th, Thùc hãa chÝ. (3) HËu H¸n th, q. 61. Gi¶ T«ng truyÖn. (4) VÒ nguån gèc ®¹o PhËt ë ViÖt Nam, xin tham kh¶o: (5) ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc, q. thîng, truyÖn Th«ng BiÖn. (6) ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc, q. thîng, truyÖn Th«ng BiÖn. |
Thêi sù
§êi sèng chÝnh trÞ
Kinh tÕ - X· héi
V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang