Nhan Dan

Van hoa - Khoa hoc - Xa hoi

Thêi sù

§êi sèng chÝnh trÞ

Kinh tÕ - X· héi


   
LÞch sö ViÖt Nam

C¸c phong trµo yªu n­íc ®Çu thÕ kû 20

Phong trµo ®«ng du vµ ®«ng kinh nghÜa thôc

Phong trµo §«ng du (1905 - 1909)

   B­íc vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû 19, phong trµo ®Êu tranh vò trang cña nh©n d©n ta sau mét thêi kú dµi bïng næ quyÕt liÖt ®· bÞ kÎ thï dËp t¾t trong m¸u löa. Bé m¸y k×m kÑp, thèng trÞ cña chóng nhê ®ã cµng ®­îc cñng cè. Trong hoµn c¶nh míi, nh÷ng ng­êi yªu n­íc nhËn thÊy ph¶i cã con ®­êng cøu n­íc míi. Hä m¹nh d¹n ®ãn nhËn nh÷ng luång t­ t­ëng d©n chñ t­ s¶n tõ ngoµi dån dËp trµn vµo n­íc ta tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 20. Hä muèn dùa vµo n­íc NhËt, mét n­íc theo con ®­êng t­ b¶n ch©u ¢u, giµu m¹nh lªn, ®¸nh th¾ng ®Õ quèc Nga (1905). Ng­êi NhËt l¹i "cïng mµu da vµng".

   §Ó thùc hiÖn ý ®Þnh trªn, c¸c nhµ yªu n­íc ®· lËp ra Héi Duy t©n do Phan Béi Ch©u ®øng ®Çu. Môc ®Ých cña Héi lµ kh«i phôc n­íc ViÖt Nam, lËp ra mét chÝnh phñ ®éc lËp (1904). §Çu n¨m 1905, thùc hiÖn nhiÖm vô Héi giao, Phan Béi Ch©u lªn ®­êng sang NhËt nhê gióp khÝ giíi, l­¬ng tiÒn. Nh­ng ng­êi NhËt chØ høa gióp ®ì viÖc ®­a thanh nhiªn sang häc ®Ó ®µo t¹o c¸n bé cho cuéc b¹o ®éng vò trang vÒ sau. Héi Duy t©n h¨ng h¸i b¾t tay ngay vµo viÖc tuyªn truyÒn cæ ®éng thanh niªn bÝ mËt sang NhËt häc, më ®Çu cho phong trµo §«ng du (n­íc NhËt B¶n ë phÝa §«ng n­íc ta nªn cuéc xuÊt d­¬ng sang NhËt gäi lµ §«ng du).

   Phong trµo §«ng du lóc ®Çu tiÕn hµnh thuËn lîi, sè häc sinh cã lóc lªn tíi 200 ng­êi. Nh­ng ®Õn th¸ng 9-1908, thùc d©n Ph¸p ra tay khñng bè. Chóng c©u kÕt víi chÝnh quyÒn NhËt, gi¶i t¸n tæ chøc du häc sinh cña ta trªn ®Êt NhËt, trôc xuÊt nh÷ng ng­êi yªu n­íc ViÖt Nam khái ®Êt NhËt. §Çu n¨m sau (3-1909), Phan Béi Ch©u còng ph¶i rêi khái NhËt B¶n. Sau ®ã, phong trµo §«ng du tan d·. Héi Duy t©n ngõng ho¹t ®éng.

§«ng Kinh nghÜa thôc (1907)

   Cïng thêi víi phong trµo §«ng du cã xu h­íng b¹o ®éng vò trang mang tÝnh chÊt toµn quèc, ë B¾c Kú cßn cã mét cuéc vËn ®éng c¶i c¸ch v¨n hãa x· héi theo lèi t­ s¶n.

   Th¸ng 3-1907, L­¬ng V¨n Can, NguyÔn QuyÒn vµ mét sè nhµ nho tiÕn bé kh¸c ®· më t¹i Hµ Néi mét tr­êng häc t­ lÊy tªn lµ §«ng Kinh nghÜa thôc (§«ng Kinh lµ tªn Hµ Néi cò. NghÜa thôc lµ tr­êng lµm viÖc nghÜa). Tuy lµ mét tr­êng t­ nh­ng kh«ng thu tiÒn häc.

   Ch­¬ng tr×nh häc gåm nh÷ng bµi phæ th«ng vÒ ®Þa lý, lÞch sö, c¸ch trÝ (khoa häc th­êng thøc), vÖ sinh. Tuy vÉn pháng theo ch­¬ng tr×nh nhµ tr­êng thùc d©n nh­ng ®­îc so¹n theo môc ®Ých tuyªn truyÒn ®æi míi. Tr­êng cßn tæ chøc nh÷ng buæi nãi chuyÖn, b×nh v¨n, ra s¸ch b¸o. C¸c ho¹t ®éng nµy ®Òu cã néi dung yªu n­íc, kªu gäi ®oµn kÕt, bµi trõ lèi häc cò, khuyªn häc quèc ng÷, dïng hµng s¶n xuÊt trong n­íc, më mang c¸c nghÒ c«ng th­¬ng, sèng theo lèi míi...

   nh h­íng cña §«ng Kinh nghÜa thôc kh«ng ngõng më réng. C¬ së cña tr­êng lan dÇn vÒ c¸c ®Þa ph­¬ng. Sè häc sinh ngµy cµng ®«ng, lªn tíi 1.000 ng­êi. C¸c ho¹t ®éng ngo¹i khãa cña tr­êng còng thu hót ®­îc ®«ng ®¶o ®ång bµo håi ®ã:

"Buæi diÔn thuyÕt ng­êi ®«ng nh­ héi,
Kú b×nh v¨n kh¸ch tíi nh­ m­a
"

(V¨n th¬ §«ng Kinh nghÜa thôc)

   Tr­íc ¶nh h­ëng ngµy mét lín cña §«ng Kinh nghÜa thôc, thùc d©n Ph¸p thÊy ®ã "lµ mét c¸i lß phiÕn lo¹n ë B¾c Kú" (Hå s¬ Phñ thèng sø B¾c Kú - Phßng l­u tr÷ Th­ viÖn quèc gia) nªn th¼ng tay ®µn ¸p. Th¸ng 11-1907, tr­êng bÞ ®ãng cöa, s¸ch b¸o cña tr­êng bÞ cÊm, mét sè ng­êi ho¹t ®éng tÝch cùc bÞ b¾t. TÝnh ra §«ng Kinh nghÜa thôc chØ míi ho¹t ®éng ®­îc 9 th¸ng nh­ng ®· gãp phÇn thøc tØnh lßng yªu n­íc cña nh©n d©n ta ®Çu thÕ kû 19.

Cuéc vËn ®«ng duy t©n
vµ phong trµo chèng thuÕ ë trung kú (1907 - 1908)

Cuéc vËn ®«ng Duy t©n

   Cïng lóc víi phong trµo §«ng Kinh nghÜa thôc ë B¾c Kú, mét cuéc vËn ®éng Duy t©n (bá cò theo míi) s«i næi diÔn ra ë kh¾p Trung Kú. CÇm ®Çu phong trµo lµ c¸c nhµ nho tiÕn bé nh­ Phan Ch©u Trinh, Huúnh Thóc Kh¸ng, Lª V¨n Hu©n...

  C¸c h×nh thøc ho¹t ®éng rÊt phong phó. Tr­êng häc ®­îc më kh¸ nhiÒu, xuèng ®Õn tËn c¸c lµng x·. Ch­¬ng tr×nh häc cã to¸n, c¸ch trÝ, vÖ sinh, sö ký, ®Þa lý... víi néi dung míi. Tr­êng cßn d¹y h¸t, luyÖn tËp thÓ thao, hµng tuÇn cã tæ chøc diÔn thuyÕt vÒ c¸c ®Ò tµi sinh ho¹t x· héi, t×nh h×nh thÕ giíi. Nhµ tr­êng còng lµ n¬i tuyªn truyÒn më mang c«ng nghiÖp vµ th­¬ng nghiÖp ®Èy m¹nh s¶n xuÊt, bµi trõ bän quan l¹i xÊu, ®¶ ph¸ phong tôc l¹c hËu mª tÝn, thùc hiÖn ®êi sèng míi... NhiÒu héi bu«n hµng néi hãa, nhiÒu c«ng ty lµm nghÒ thñ c«ng ®­îc thµnh lËp ë c¸c n¬i. Ng­êi ta cßn ®ua nhau c¾t tãc ng¾n, mÆc ¸o ng¾n... TÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng trªn ®Òu ®Ò cao tinh thÇn ®oµn kÕt yªu n­íc, c¨m ghÐt bän thùc d©n, tay sai.

Phong trµo chèng thuÕ ë Trung Kú

   Phong trµo Duy t©n ngµy cµng lan réng. ChÝnh lóc nµy nh©n d©n Trung Kú ®ang ®iªu ®øng v× n¹n thuÕ khãa nÆng nÒ, n¹n b¾t phu cña thùc d©n Ph¸p. Cuéc vËn ®éng Duy t©n khi ®i s©u vµo quÇn chóng ®· bïng lªn thµnh ngän löa c¨m thï trong lßng mäi ng­êi. V× vËy, tõ ®Çu n¨m 1908, mét phong trµo chèng ®i phu, ®ßi gi¶m thuÕ ®· næi dËy ë Qu¶ng Nam - §µ N½ng. Gi÷a th¸ng 3-1908, nh©n d©n huyÖn §¹i Léc (Qu¶ng Nam - §µ N½ng) kÐo nhau lªn tØnh lÞ ®ßi gi¶m thuÕ, ph¶n ®èi viÖc b¾t phu. Cuéc ®Êu tranh kÐo dµi suèt th¸ng, sè ng­êi kÐo ®Õn cµng ®«ng, cã lóc ®Õn mét v¹n ng­êi tham gia. T¹i c¸c huyÖn kh¸c trong tØnh còng x¶y ra nh÷ng cuéc ®Êu tranh ngµy cµng kÞch liÖt h¬n. Phong trµo nhanh chãng lan réng ra c¸c tØnh miÒn Trung tuy thùc d©n Ph¸p vµ tay sai ®· ra søc ®Ò phßng. KhÝ thÕ ®Êu tranh cña quÇn chóng ngµy cµng d©ng cao.

   T×nh h×nh ®ã lµm cho bän thèng trÞ v« cïng lo sî. Chóng ra søc huy ®éng nhiÒu binh lÝnh th¼ng tay khñng bè ®µn ¸p, ®ãng cöa c¸c tr­êng häc, gi¶i t¸n c¸c hiÖu bu«n, b¾t bí, tï ®µy nhiÒu ng­êi, xö chÐm mét sè ng­êi cÇm ®Çu. V× ch­a cã c¬ së v÷ng ch¾c trong quÇn chóng, nhÊt lµ v× thiÕu mét bé phËn l·nh ®¹o s¸ng suèt, nªn phong trµo tan r· dÇn vµo cuèi th¸ng 5-1908.

* X· héi ViÖt Nam cuèi thÕ kû 19 - §Çu thÕ kû 20


Thêi sù  §êi sèng chÝnh trÞ  Kinh tÕ - X· héi  V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang