Nhan Dan

Van hoa - Khoa hoc - Xa hoi

Thêi sù

§êi sèng chÝnh trÞ

Kinh tÕ - X· héi

 

LÞch sö ViÖt Nam

X· héi thêi Ng« - §inh - TiÒn Lª

X©y dùng chÝnh quyÒn tù chñ

  N¨m 938, Ng« QuyÒn ng­êi anh hïng d©n téc lËp chiÕn c«ng tiªu diÖt qu©n Nam H¸n x©m l­îc, ®· x­ng v­¬ng, x©y dùng triÒu ®×nh míi, ®Æt tr¨m quan, chÕ ®Þnh triÒu nghi, phÈm phôc". Nhµ sö häc Ng« SÜ Liªn ë thÕ kû 15 nhËn xÐt vÒ thiÕt chÕ triÒu Ng«: "Cã thÓ thÊy ®­îc quy m« cña ®Õ v­¬ng". Nh­ng vÒ tæ chøc cña triÒu Ng« cô thÓ ra sao th× ch­a cã t­ liÖu. N¨m 968, §inh Bé LÜnh x­ng ®Õ, ®Æt quèc hiÖu §¹i Cå ViÖt, dùng ®« míi ë Hoa L­ vµ tiÕn thªm mét b­íc trong c«ng cuéc x©y dùng chÝnh quyÒn ®éc lËp tù chñ, b¾t ®Çu ®Þnh thø bËc cho c¸c quan v¨n vâ vµ t¨ng ®¹o.

  Trong triÒu ®×nh, vua lµ ng­êi ®øng ®Çu, n¾m mäi quyÒn hµnh, gi¶i quyÕt mäi c«ng viÖc chÝnh trÞ, võa lµ quan tßa tèi cao, võa lµ tæng chØ huy qu©n ®éi tèi cao.

  D­íi vua, ë trung ­¬ng ®· h×nh thµnh sù ph©n c«ng, ph©n nhiÖm cho c¸c quan v¨n vâ vµ t¨ng quan. TriÒu ®×nh cã c¸c chøc quan v¨n, vâ nh­ sÜ s­, t­íng qu©n, nha hiÖu, phß m· ®« óy. Bªn c¹nh c¸c quan v¨n vâ, cßn cã mét hÖ thèng t¨ng quan vµ ®¹o sÜ víi c¸c chøc ®¹i s­ (nh­ Ng« Ch©n L­u), t¨ng lôc (nh­ Tr­¬ng Ma Ni), sïng ch©n uy nghi (nh­ §Æng HuyÒn Quang) v.v. C¸c hoµng ®­îc phong v­¬ng, c¸c c«ng thÇn ®­îc phong t­íc vµ cÊp th¸i Êp.

  TriÒu ®×nh TiÒn Lª ë cÊp trung ­¬ng cã c¸c chøc th¸i s­, th¸i óy, tæng qu¶n, ®« chØ huy sø... Chøc tæng qu¶n cã c­¬ng vÞ gÇn nh­ tÓ t­íng. Chøc th¸i s­ cã nhiÖm vô lµm qu©n s­ cho nhµ vua, quyÒn hµnh ®øng trªn chøc tæng qu¶n vµ th¸i óy. Thêi TiÒn Lª cã hai chøc chØ huy sø: t¶ th©n vÖ ®iÖn tiÒn chØ huy sø vµ h÷u th©n vÖ ®iÖn tiÒn chØ huy sø. Ngoµi ra cßn cã c¸c chøc phô quèc, nha hiÖu, chi hËu, nha néi v.v.

   HÖ thèng chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng còng tr¶i qua nhiÒu thay ®æi. Nhµ §inh chia c¶ n­íc lµm 10 ®¹o, tuy nhiªn kh«ng biÕt ®¹o ®­îc chia nh­ thÕ nµo. Thêi Lª Hoµn ®æi 10 ®¹o lµm lé, phñ, ch©u. ë c¸c ®¹o, trÊn, lé, phñ cã c¸c chøc qu¶n gi¸p, trÊn t­íng, thø sö c¸c ch©u... HÇu hÕt quan l¹i ®Òu lµ vâ t­íng. Nhµ n­íc Ng« - §inh, TiÒn Lª rÊt chó ý x©y dùng mét ®¹o qu©n m¹nh ®Ó b¶o vÖ chÝnh quyÒn trung ­¬ng míi x©y dùng, nhÊt lµ d­íi thêi §inh - TiÒn Lª. Qu©n ®éi gåm 10 ®¹o, mçi ®¹o 10 qu©n, mçi qu©n 10 l÷, mçi l÷ 10 tèt, mçi tèt 10 ngò, mçi ngò 10 ng­êi. Qu©n sÜ ®Òu ®éi mò da bèn bÒ kh©u gi¸p l¹i víi nhau, trªn hÑp d­íi réng, chãp ph¼ng. ë kinh thµnh cã hai lo¹i qu©n: CÊm qu©n (hay qu©n th©n vÖ) chia lµm s¸u qu©n, cã kho¶ng 3.000 ng­êi ®Òu kh¾c trªn tr¸n ba ch÷ "Thiªn tö qu©n", ®éi mò ®©u m©u. Vò khÝ cã cung, ná, méc bµi, gËy, gi¸o, m¸c, lao v.v. Thñy qu©n cña nhµ n­íc Ng«, §inh, TiÒn Lª rÊt m¹nh ®· gãp phÇn quyÕt ®Þnh c¸c cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m l­îc Nam H¸n, Tèng.

   D­íi thêi Ng« - §inh - TiÒn Lª (938-1009), chØ trong h¬n 70 n¨m, ®Êt n­íc tr¶i qua nhiÒu biÕn ®éng lín lao: giÆc ngo¹i x©m hai lÇn trµn vµo l·nh thæ, c¸c hµo tr­ëng ®Þa ph­¬ng næi lªn ®¸nh chiÕm nhiÒu n¬i, ph¸ ho¹i nÒn thèng nhÊt ®Êt n­íc, chèng l¹i chÝnh quyÒn trung ­¬ng. Do ®ã, mÆc dï bÊy giê ch­a cã ph¸p luËt thµnh v¨n, bé luËt cña nhµ n­íc ch­a ban hµnh, nh­ng vÒ mÆt h×nh ph¸p l¹i rÊt ®­îc coi träng vµ ®­îc thùc thi m¹nh mÏ ®Ó r¨n ®e sù ph¶n lo¹n, chèng l¹i nhµ n­íc trung ­¬ng, lµm mÊt æn ®Þnh x· héi. Nhµ sö häc Ng« SÜ Liªn ë thÕ kû 15 cho biÕt "vua muèn lÊy uy thÕ ®Ó ngù trÞ thiªn h¹, míi ®Æt v¹c dÇu lín ë s©n triÒu, nu«i hæ d÷ ë trong còi, h¹ lÖnh r»ng: Ng­êi nµo tr¸i phÐp sÏ ph¶i chÞu téi bá vµo v¹c dÇu nÊu hay cho hæ ¨n. Mäi ng­êi sî phôc kh«ng d¸m tr¸i" (1). N¨m 1002, Lª Hoµn "®Þnh luËt lÖnh". Nh­ng chóng ta kh«ng biÕt ®­îc luËt lÖnh thêi ®ã ra sao, gåm nh÷ng ®iÒu luËt g×, h¼n r»ng ®ã lµ nh÷ng quy chÕ cña nhµ n­íc ®Ó qu¶n lý x· héi mµ nhµ sö häc Phan Huy Chó ®· nhËn xÐt "thêi cæ lµm viÖc chØ cã quy chÕ, kh«ng dïng h×nh luËt v× ®êi thuÇn, phÐp gi¶n, cã thÓ ch©m ch­íc, tïy nghi ®­îc" (2).

   Ph¸p luËt thêi §inh - Lª rÊt hµ kh¾c. LuËt lÖ tËp qu¸n ®­îc nhµ n­íc vµ c¸c lµng x· thùc hiÖn kh¸ phæ biÕn.

   Nh×n mét c¸ch tæng qu¸t, nhµ n­íc tr¶i qua c¸c triÒu Ng«, §inh, TiÒn Lª, ngµy cµng ®­îc cñng cè, nhÊt lµ ë cÊp trung ­¬ng vµ cÊp c¬ së. MÆc dï tæ chøc nhµ n­íc ®ã cßn ®¬n gi¶n, ch­a ®Çy ®ñ, c¸c ho¹t ®éng cña nhµ n­íc ch­a ®­îc thÓ chÕ hãa, viÖc lùa chän quan l¹i ch­a cã chÕ ®é râ rµng, Ýt nhiÒu cßn tiÕp thu m« h×nh chÝnh quyÒn cña nhµ §­êng, nhµ Tèng (Trung Quèc). Nh­ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ nhµ n­íc §¹i Cå ViÖt ë thÕ kû 10 thuéc lo¹i h×nh vµ tÝnh chÊt cña nhµ n­íc §­êng, Tèng - mét nhµ n­íc qu©n chñ chuyªn chÕ quan liªu nÆng nÒ. C¸c danh hiÖu ®Õ, v­¬ng cña c¸c vua thêi Ng«, §inh, TiÒn Lª, tªn gäi mét sè quan chøc ë trung ­¬ng vµ ®Þa ph­¬ng còng nh­ hÖ thèng tæ chøc chÝnh quyÒn c¸c cÊp vµ tªn gäi cña n­íc ta thêi ®ã (§¹i Cå ViÖt) ®· kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt ®éc lËp, tù chñ cña nhµ n­íc §¹i Cå ViÖt, tiªu biÓu cho chñ quyÒn quèc gia cña d©n téc trong buæi ®Çu võa b­íc ra khái h¬n 1.000 n¨m bÞ phong kiÕn ph­¬ng B¾c ®« hé. Quèc gia ®éc lËp tù chñ ®ã ngµy cµng ®­îc x©y dùng v÷ng ch¾c cïng víi qu¸ tr×nh tr­ëng thµnh cña d©n téc.

T×nh h×nh kinh tÕ

   C¬ së kinh tÕ chñ yÕu cña x· héi bÊy giê lµ chÕ ®é chiÕm h÷u ruéng ®Êt lµng x·. Ruéng ®Êt c«ng vÒ danh nghÜa lµ thuéc së h÷u tèi cao cña nhµ n­íc, nh­ng trong thùc tÕ vÉn lµ cña lµng x·. Nh©n d©n trong lµng ®­îc chia ruéng theo tËp tôc ®Ó cµy cÊy, h»ng n¨m nép thuÕ cho nhµ n­íc.

   §Ó b¶o ®¶m quyÒn së h÷u ruéng ®Êt tèi cao cña m×nh, nhµ vua ®· thi hµnh mét sè chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p nh­ phong l¹i c¸c trang Êp ®· cã tr­íc ®©y cña nh÷ng ®Þa chñ kh«ng chèng ®èi. (ViÖc §inh Tiªn Hoµng phong ®Êt cho hµo tr­ëng Lª L­¬ng, cai qu¶n c¶ mét vïng ®Êt n»m trong ph¹m vi "®«ng ®Õn Ph©n DÞch, nam ®Õn Vò Long, t©y ®Õn ®Ønh nói MaLa, b¾c ®Õn lÌn Kim Cèc" vµ cho con ch¸u Lª L­¬ng ®êi ®êi ®­îc lµm quan coi ®Êt Êy, lµ mét thÝ dô tiªu biÓu). Nh­ vËy, Lª L­¬ng ®­îc vua §inh phong ®Êt gåm ba huyÖn §«ng S¬n, ThiÖu Hãa, Qu¶ng X­¬ng - Thanh Hãa. ViÖc phong ®Êt nãi trªn lµ ®Ó kh¼ng ®Þnh quyÒn së h÷u ruéng ®Êt trong c¶ n­íc lµ cña nhµ n­íc trung ­¬ng tËp quyÒn, mµ cô thÓ lµ cña nhµ vua. Mét sè quan l¹i cã c«ng lao víi triÒu ®×nh, còng ®­îc th­ëng ®Êt ®Ó h­ëng thuÕ. ThÝ dô nh­ §inh Tiªn Hoµng ®· ban thùc Êp cho TrÇn L·m ë S¬n Nam, Lª Long §Ünh cÊp thùc Êp ë §»ng Ch©u cho Lý C«ng UÈn (bÊy giê C«ng UÈn gi÷ chøc t¶ th©n vÖ ®iÖn tiÒn chØ huy sø).

   Thêi §inh - TiÒn Lª, nhµ n­íc ®· sö dông mét sè diÖn tÝch ruéng ®Êt ®Ó phôc vô viÖc tÕ lÔ gäi lµ tÞch ®iÒn. Thêi TiÒn Lª ®· sö dông ®Êt ë §äi S¬n (Duy Tiªn, Hµ Nam) vµ Bµn H¶i ®Ó lµm tÞch ®iÒn.

   Nhµ n­íc thùc hiÖn mét sè biÖn ph¸p khuyÕn n«ng, ch¨m lo ®Õn s¶n xuÊt nh­ nhµ vua ®i cµy tÞch ®iÒn. Lª Hoµn ®· ®Õn Bµn H¶i, §äi S¬n ®Ó cµy tÞch ®iÒn. Ruéng tÞch thuéc quyÒn qu¶n lý trùc tiÕp cña nhµ n­íc, do nh÷ng ng­êi bÞ tï téi cµy cÊy, nép toµn bé thu ho¹ch cho nhµ n­íc. Cµy tÞch ®iÒn lµ mét nghi lÔ cña nhµ n­íc thÓ hiÖn sù quan t©m khuyÕn khÝch nh©n d©n lµm nghÒ n«ng. Nhê nh÷ng chÝnh s¸ch khuyÕn n«ng, quèc gia §¹i Cå ViÖt nhiÒu n¨m ®­îc mïa. NÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp dïng cµy s¾t víi kü thuËt canh t¸c kh¸ ph¸t triÓn, cïng víi viÖc nhµ n­íc chó ý ®µo, vÐt c¸c s«ng, kªnh (kªnh §¸ Cai, Bïi §Ønh, Ngäc Quang, Bµ Hßa, v.v.) cµng t¹o ®iÒu kiÖn cho nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp cña §¹i Cå ViÖt ph¸t triÓn h¬n thêi B¾c thuéc.

   Do ¶nh h­ëng cña thêi B¾c thuéc, vµ cßn do c«ng cuéc khÈn hoang lËp lµng míi ngµy cµng ®­îc më réng, chÕ ®é t­ h÷u ruéng ®Êt tiÕp tôc ph¸t triÓn. Trong x· héi §¹i Cå ViÖt ë thÕ kû 10, ®· h×nh thµnh mét sè ®Þa chñ t­ h÷u, Ýt nhiÒu cã thÕ lùc ë ®Þa ph­¬ng vµ trung ­¬ng. §©y lµ mét biÓu hiÖn cña qu¸ tr×nh phong kiÕn hãa trong x· héi §¹i Cå ViÖt.

   Sù ph¸t triÓn cña n«ng nghiÖp ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c«ng th­¬ng nghiÖp ph¸t triÓn. 

   Nhµ n­íc tæ chøc mét sè quan x­ëng thñ c«ng chuyªn chÕ t¹o c¸c s¶n phÈm phôc vô nhu cÇu cña vua quan. C¸c thî thñ c«ng lµnh nghÒ ®­îc nhµ n­íc tuyÓn dông ®Ó ®óc tiÒn, chÕ t¸c mò ¸o, vò khÝ, x©y dùng cung ®iÖn, ®Òn ®µi, v.v. Nhµ §inh, nhµ Lª ®· x©y dùng kinh ®« Hoa L­ cã nh÷ng ®iÖn lín nh­ ®iÖn B¸ch b¶o thiªn tuÕ ë nói §¹i V©n cã cét d¸t vµng b¹c, ®iÖn Tr­êng Xu©n, ®iÖn Long Léc lîp b»ng ngãi b¹c. Trong nh©n d©n, c¸c nghÒ thñ c«ng cæ truyÒn nh­ dÖt lôa, kÐo t¬, lµm giÊy ®Òu ph¸t triÓn. Nhµ n­íc §inh - TiÒn Lª ®· sö dông c¸c s¶n phÈm t¬, lôa, gèm... vµo viÖc bang giao víi Trung Quèc.

   C¸c nghÒ rÌn ®óc, khai kho¸ng vµ kü thuËt luyÖn kim bÊy giê còng ®­îc phôc håi vµ ph¸t triÓn h¬n thêi B¾c thuéc, nhÊt lµ nghÒ ®óc tiÒn ®ång. Ngoµi ra, nghÒ lµm vµng, b¹c còng xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu trong nh©n d©n, trong c¸c quan x­ëng cña nhµ n­íc. Thñ c«ng nghiÖp kh«ng cßn ho¹t ®éng lÎ tÎ, rêi r¹c, thî thñ c«ng ngµy cµng trë thµnh mét tÇng líp ®«ng ®¶o h¬n, cã tr×nh ®é kü thuËt cao.

   ViÖc bu«n b¸n trong n­íc vµ víi n­íc ngoµi kh¸ phån thÞnh. C¸c trung t©m ho¹t ®éng th­¬ng nghiÖp nh­ Hoa L­, Long Biªn, Tèng B×nh lµ n¬i bu«n b¸n kh¸ tÊp nËp. Cïng víi hÖ thèng chî ë c¸c ®Þa ph­¬ng  ®· h×nh thµnh mét vµi trung t©m th­¬ng m¹i cña vïng.

   ViÖc bu«n b¸n víi n­íc ngoµi ®­îc ®Èy m¹nh. N¨m 976, thuyÒn bu«n n­íc ngoµi ®· ®Õn xin bu«n b¸n. N¨m 1009, Long §Ünh ®Æt viÖc th«ng th­¬ng víi nhµ Tèng ë Ung Ch©u. Lª Hoµn cho ®µo xong con s«ng nèi tõ nói §ång Cæ (Yªn §Þnh, Thanh Hãa) ®Õn s«ng Bµ Hßa (TÜnh Gia, Thanh Hãa), n¨m 1003, Lª Hoµn cho vÐt kªnh §a C¸i nèi vïng nµy (H­ng Yªn, NghÖ An) ®Õn ¸m Ch©u, v.v... Sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp vµ th­¬ng nghiÖp ®· gãp phÇn cñng cè chÝnh quyÒn qu©n chñ trung ­¬ng tËp quyÒn, æn ®Þnh x· héi, ®Æt nÒn mãng v÷ng ch¾c cho quèc gia ®éc lËp, tù chñ l©u dµi.

Quan hÖ ®èi ngo¹i

   Víi nhµ Tèng, §inh Tiªn Hoµng sau khi ®Æt niªn hiÖu Th¸i B×nh, ®· cö sø bé sang giao h¶o víi nhµ Tèng.

   Quan hÖ ViÖt - Tèng d­íi thêi §inh nh×n chung tèt ®Ñp, hßa h¶o. Cuèi thêi §inh, tõ n¨m 979, khi §inh Tiªn Hoµng vµ §inh LiÔn bÞ giÕt, con §inh Tiªn Hoµng lµ §inh Toµn cßn nhá tuæi lªn nèi ng«i, nhµ Tèng nh©n c¬ héi ®em qu©n sang x©m l­îc. Nh©n d©n §¹i Cå ViÖt d­íi sù l·nh ®¹o cña Lª Hoµn ®· ®¸nh b¹i qu©n x©m l­îc Tèng. ChiÕn th¾ng lÉy lõng ®ã, ®· ®Æt c¬ së v÷ng ch¾c cho ®­êng lèi ®èi ngo¹i cña nhµ TiÒn Lª: Kiªn quyÕt b¶o vÖ toµn vÑn l·nh thæ vµ an ninh vïng biªn giíi, ®Ò cao tinh thÇn tù c­êng d©n téc.

   N¨m 1005, Lª Hoµn chÕt. C¸c con cña Lª Hoµn tranh giµnh ng«i vua, V­¬ng triÒu TiÒn Lª mÊt æn ®Þnh, nh­ng vua Tèng còng kh«ng d¸m ®em qu©n x©m l­îc n­íc ta.

   ChÝnh s¸ch ®èi ngo¹i võa mÒm dÎo võa c­¬ng quyÕt b¶o vÖ ®éc lËp, tù chñ vµ toµn vÑn l·nh thæ cña ®Êt n­íc, tù c­êng d©n téc cña nhµ TiÒn Lª ®· gãp phÇn tÝch cùc vµo c«ng cuéc x©y dùng vµ b¶o vÖ quèc gia ®éc lËp - thèng nhÊt ë thÕ kû 10.

-------------------

(1) Ng« SÜ Liªn, §¹i ViÖt sö ký toµn th­, T1. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1967, trang 148.

(2) Phan Huy Chó, LÞch triÒu hiÕn ch­¬ng lo¹i chÝ, T.III, Nhµ xuÊt b¶n Sö häc, Hµ Néi, 1961, trang 94.


Thêi sù  §êi sèng chÝnh trÞ  Kinh tÕ - X· héi  V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang